तंबाखूचे दुष्परिणाम आणि तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा प्रभाव प्रकल्प | Tambakhu che Dushparinam aani Tambakhuvirodhi Jahirati Prakalp

Paryavarn Prakalp | तंबाखूचे दुष्परिणाम आणि तंबाखूविरोधी जाहिराती | Educational मराठी 

१. प्रस्तावना

            “धूम्रपान व तंबाखू खाणे मानवी आरोग्यासाठी घातक असते आणि या बाबतच्या जाहिराती लोकांना तंबाखू वापर सोडण्यास उपयुक्त ठरतात” हा प्रकल्प विषय केवळ आरोग्यविषयक अभ्यासापुरता मर्यादित नाही, तर तो सामाजिक, मानसिक, आर्थिक व राष्ट्रीय स्तरावर सुद्धा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. तंबाखूचे सेवन मानवाच्या आरोग्याच्या प्रत्येक घातक परिणाम करून समाजाच्या सर्वांगीण विकासालाअडथळा निर्माण करते. आधुनिक काळात तंत्रज्ञानाची प्रगती, माहितीची सहज उपलब्धता आणि वैद्यकीय विज्ञानातील संशोधनाचं जाळं पसरत असता देखील तंबाखूचे सेवन मात्र चिंताजनकरीत्या वाढताना दिसत आहे. विशेषतः युवक व विद्यार्थ्यांमध्ये तंबाखूचे व्यसन वेगाने रूजत आहे. हे वास्तव भावी पिढीसाठी गंभीर धोका निर्माण करणारे आहे.

धूम्रपान व तंबाखू सेवन यामुळे फुफ्फुसांचे विकार, हृदयविकार, तोंडाचा कर्करोग, घसा-ओठांचे घातक आजार, रक्तदाबाचा त्रास, श्वसनमार्गाचे दोष, दातांचे क्षय, गर्भधारणेदरम्यान गुंतागुंत असे अनेक आजार उद्भवतात. वैद्यकीय संशोधनानुसार धूम्रपान करणाऱ्या व्यक्तींना फुफ्फुसाचा कर्करोग होण्याची शक्यता १५ ते २० पट जास्त असते. तंबाखूतील निकोटीन हे अत्यंत घातक रसायन असून शरीरातील हार्मोन्सची कार्यप्रणाली बिघडवते व मानसिक तणाव वाढवते. त्यामुळे तंबाखूचा प्रभाव केवळ शारीरिक अस्वास्थ्यापुरता मर्यादित राहत नाही तर मानसिक आरोग्यावरही गंभीर परिणाम घडवतो.

याशिवाय धूम्रपानाचा सर्वात हानिकारक परिणाम म्हणजे परोक्ष धूम्रपान—ज्यामध्ये दुसऱ्या व्यक्तीमुळे निर्माण झालेले धूरकण आसपासच्या लोकांच्या शरीरात जातात आणि ते सुद्धा व्यसनाप्रमाणेच नुकसान सहन करतात. घरातील मुले, वृद्ध व्यक्ती, गर्भवती स्त्रिया यांना परोक्ष धूम्रपानाचा सर्वाधिक फटका बसतो. त्यामुळे धूम्रपान ही एक वैयक्तिक नसून सामूहिक हानी करणारी सवय आहे.

हे सर्व दुष्परिणाम लक्षात घेता सरकार आणि अनेक सामाजिक संस्थांनी लोकांना तंबाखूच्या हानिकारक परिणामांबद्दल जागरूक करण्यासाठी विविध माध्यमांतून जाहिराती प्रसारित केल्या आहेत. भारतात सिनेमा हॉल, टीव्ही चॅनेल्स, सोशल मीडिया, सार्वजनिक ठिकाणी लावलेले पोस्टर्स व होर्डिंग्ज, बसस्टॉप, रेल्वे स्टेशन, शाळा/महाविद्यालयांमधील जनजागृती कार्यक्रम अशा अनेक मार्गांनी तंबाखूविरोधी संदेश प्रसारित केले जातात.

या जाहिरातींची मांडणी सामान्यतः भावनिक, धक्कादायक आणि वास्तवदर्शी पद्धतीने केली जाते. उदाहरणार्थ—“तोंडाचा कर्करोग झालेला रुग्ण”, “घसा खराब झाल्यामुळे बोलू न शकणारी तरुणी”, “धूम्रपानामुळे अकाली मृत्यू झालेल्या व्यक्तीची कहाणी”, “आई-वडिलांच्या व्यसनामुळे त्रासलेल्या मुलांची अवस्था” इत्यादी संदेश पाहिल्यानंतर अनेक लोक व्यसनमुक्त होण्याचा विचार करतात. अशा जाहिराती लोकांच्या मनाला भिडतात आणि तंबाखूचे सेवन किती भीषण परिणाम करू शकते हे प्रत्यक्ष दाखवतात. म्हणूनच या जाहिरातींचा समाजावर मोठा प्रभाव असल्याचे सिद्ध झाले आहे.

एकूणच, धूम्रपान व तंबाखू सेवन ही गंभीर आरोग्य समस्या असून तिचा मुकाबला प्रभावी जनजागृती, योग्य मार्गदर्शन आणि व्यसनमुक्ती कार्यक्रमांच्या मदतीनेच होऊ शकतो. या प्रकल्पाद्वारे तंबाखूचे दुष्परिणाम व तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा प्रभाव या दोन्हींचा सखोल अभ्यास केला जाईल. या अभ्यासातून युवक, पालक, शिक्षक, समाज आणि आरोग्यव्यवस्था यांना या प्रकल्पाच्या माध्यमातून अधिक माहिती  मिळेल आणि तंबाखूमुक्त समाज निर्माण करण्यासाठी महत्त्वाचे योगदान देता येईल.

 पर्यावरण शिक्षण व जलसुरक्षा प्रकल्प 12वी pdf
project पर्यावरण प्रकल्प १२वी विषय

२. प्रकल्प विषयाचे महत्त्व -पर्यावरण प्रकल्प ११वी १२वी 

“धूम्रपान व तंबाखू खाणे मानवी आरोग्यासाठी घातक असते आणि या बाबतच्या जाहिराती लोकांना तंबाखू वापर सोडण्यास उपयुक्त ठरतात” हा विषय आजच्या आधुनिक समाजात अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. कारण तंबाखूचे सेवन ही केवळ वैयक्तिक सवय किंवा आनंदासाठी केलेली कृती नसून ती अनेक स्तरांवर गंभीर परिणाम करणारी व्यापक आरोग्य समस्या आहे. जगभरात दरवर्षी लाखो लोक तंबाखूमुळे होणाऱ्या आजारांमुळे मृत्यूमुखी पडतात. आपला भारत देश तर तंबाखू सेवनात जगातील आघाडीच्या देशांपैकी एक आहे. त्यामुळे तंबाखूचा अभ्यास, त्याचे दुष्परिणाम आणि त्यापासून लोकांना दूर ठेवण्यासाठीच्या उपाययोजना—यांचे महत्त्व अधिक प्रकर्षाने वाढते.

तंबाखूचे सेवन ही जीवनशैलीशी संबंधित समस्या आहे. अनेक लोकांना तंबाखूतील रसायनांमुळे होणारे परिणाम माहिती असूनही ते व्यसन सोडू शकत नाहीत. “निकोटीन” या रसायनाचा व्यसनाधीन प्रभाव अत्यंत तीव्र असतो. एकदा सवय लागल्यानंतर शरीराची रासायनिक प्रतिक्रिया बदलते आणि पदार्थ सेवन न करता राहणे कठीण होते. यामुळे तंबाखू सेवन सोडणे हे अनेकांसाठी मोठे आव्हान ठरते. म्हणूनच तंबाखूविरोधी जाहिरातींची गरज निर्माण होते. या जाहिराती लोकांना केवळ घाबरवण्यासाठी नसतात, तर योग्य माहिती देऊन व्यसनमुक्त जीवनाची प्रेरणा देण्यासाठी बनवल्या जातात. या विषयाचा अभ्यास केल्यास जाहिरातींच्या परिणामकारकतेचा समाजावर कसा प्रभाव पडतो हे समजते.

आरोग्याच्या दृष्टीने पाहता, तंबाखू सेवन सर्वांत घातक सवय आहे. तोंडाचा कर्करोग, फुफ्फुसाचा कर्करोग, हृदयविकार, श्वसन संस्थेचे विकार, पोटाचे आजार, रक्तदाबातील बदल, दातांचे नुकसान, गर्भधारणेतील गुंतागुंत असे अनेक आजार तंबाखूमुळे होतात. भारतात तोंडाच्या कर्करोगाचे प्रमाण इतर देशांच्या तुलनेत खूप जास्त असून त्यामागे प्रमुख कारण म्हणजे सिगारेट, बिडी, गुटखा, पानमसाला, सुगंधी तंबाखू इत्यादी पदार्थांचे विस्तृत प्रमाणावर सेवन. या आरोग्यविषयक समस्यांची तीव्रता लक्षात घेता हा विषय विद्यार्थ्यांसाठी आणि संपूर्ण समाजासाठी महत्वाचा आहे.

शैक्षणिक व संशोधनाच्या दृष्टिकोनातून हा विषय अत्यंत मौल्यवान आहे. विद्यार्थ्यांना आजच्या वास्तव परिस्थितीची जाण करून देताना तंबाखू आणि धूम्रपान यासंबंधीचा विषय महत्वाचा ठरतो. संशोधनात्मक प्रकल्पाद्वारे विद्यार्थ्यांना सामाजिक जागरूकतेचे भान मिळते. लोक कशामुळे तंबाखूचे सेवन करतात? त्यांना जाहिराती पाहिल्यावर कोणता परिणाम होतो? कोणत्या प्रकारच्या जाहिराती अधिक प्रभावी ठरतात?—हे घटक जाणून घेण्यासाठी हा प्रकल्प उपयुक्त ठरतो. विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टीकोन वाढवण्यासाठी आणि सामाजिक जबाबदारीची जाणीव निर्माण करण्यासाठी या विषयाचे महत्त्व मोठे आहे.

मानसिक आरोग्य हा देखील एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे. तणाव, काळजी, एकटेपणा, चुकीचे मित्रपरिवार किंवा कुतूहल—या कारणांमुळे अनेक युवक तंबाखूकडे आकर्षित होतात. जाहिराती जेव्हा भावनिक आणि वास्तवदर्शी स्वरूपात दाखवल्या जातात, तेव्हा त्या युवकांच्या मनावर खोल परिणाम करतात. “मीही असे होऊ शकतो” ही भावना जागृत होते आणि व्यक्ती व्यसनापासून दूर राहण्याचा किंवा ते सोडण्याचा विचार करते. त्यामुळे या विषयाचे मानसशास्त्रीय महत्त्वही प्रचंड आहे.

याशिवाय, तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा अभ्यास केल्यास आपणाला आधुनिक माध्यमांची ताकद लक्षात येते. आज मोबाईल, इंटरनेट आणि सोशल मीडियाद्वारे माहिती अत्यंत वेगाने पसरते. जनजागृतीसाठी या माध्यमांचा योग्य वापर केल्यास तंबाखूविरोधी मोहीम आणखी प्रभावी होऊ शकते.

 

पर्यावरण शिक्षण व जलसुरक्षा प्रकल्प 11वी pdf
पर्यावरण शिक्षण व जलसुरक्षा प्रकल्प 12वी pdf project

३. प्रकल्प उद्दिष्ट्ये- www.educationalmarathi.com

            या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट्य तंबाखूचे सेवन, त्याचे आरोग्यावर पडणारे दुष्परिणाम आणि तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा प्रत्यक्ष परिणाम यांचा सखोल अभ्यास करणे हे आहे.

या प्रकल्पातील प्रमुख उद्दिष्ट्य पुढीलप्रमाणे आहेत:

१. तंबाखू सेवनाचे मानवी आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम सर्वंकषपणे अभ्यासणे

२. तंबाखूविरोधी जाहिरातींची परिणामकारकता मोजणे.

३. लोक तंबाखूचे सेवन का करतात याची मूळ कारणे शोधणे

४. तरुणाईवर आणि विद्यार्थ्यांवर तंबाखूच्या जाहिरातींचा परिणाम अभ्यासणे.

५. तंबाखूविरोधी मोहिमांसाठी प्रभावी उपाय आणि धोरणे ओळखणे

६. तंबाखूविरोधी जागृतीसाठी माध्यमांची भूमिका समजून घेणे

७. तंबाखू सेवन आणि समाज-आर्थिक परिस्थिती यातील संबंध समजणे

८. व्यसन सोडण्यासाठी मानसिक आणि सामाजिक समर्थनाचे महत्त्व शोधणे

९. लोकांच्या जागृतीतील बदल अभ्यासणे.

१०. तंबाखूमुक्त समाजाच्या दिशेने योगदान देणे

 Paryavarn prakalp Marathi 12th pdf | Paryavarn prakalp Marathi,

प्रकल्प कार्यपद्धती - Paryavaran prakalp pdf

            धूम्रपान व तंबाखू सेवन मानवी आरोग्यासाठी अत्यंत हानिकारक आहे आणि याबाबतच्या जाहिराती लोकांमध्ये जागृती निर्माण करून तंबाखू सोडण्यास मोठी मदत करतात. या विषयावर सखोल, शास्त्रीय आणि वास्तवाधारित प्रकल्प तयार करण्यासाठी खालील कार्यपद्धतीचा अवलंब केला.

 

१. अभ्यासाचा विषय निश्चित करणे

            प्रकल्प कार्याची सुरुवात सर्वात आधी अभ्यासाचा विषय स्पष्टपणे निश्चित करण्यापासून होते—धूम्रपान व तंबाखू खाणे मानवी आरोग्यासाठी घातक असते आणि जाहिराती लोकांना तंबाखू वापर सोडण्यास कशाप्रकारे मदत करतात याचा अभ्यास.

या टप्प्यात, प्रकल्पाची उद्दिष्ट्ये, संशोधनाचा व्याप्तीभाग, अभ्यासाचा कालावधी, लक्षित गट, आणि अपेक्षित निष्कर्ष यांची आखणी केली.

प्रथम प्रकल्पाची रूपरेषा शिक्षकांसोबत चर्चा करून मंजूर केली.

 

२. प्राथमिक व दुय्यम स्रोतांमधून माहिती संकलनाची योजना

(अ) प्राथमिक माहिती

1.    मुलाखती

तंबाखू सेवन करणारे व्यक्ती, व्यसन सोडलेले लोक, डॉक्टर, आरोग्यकेंद्रातील अधिकारी, शिक्षक, पालक इत्यादींच्या मुलाखती घेतल्या जातील.

प्रश्न —

• त्यांनी धूम्रपान कसे सुरू केले?

• त्यांना सोडणे कठीण का वाटते?

• तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा त्यांच्यावर काही परिणाम झाला का?

2.    प्रश्नावली

            एक सोपी, स्पष्ट आणि वैज्ञानिक प्रश्नावली तयार करून विद्यार्थ्यांमध्ये, युवकांमध्ये, रिक्षाचालक, कामगार, दुकानदार इत्यादींमध्ये सर्वेक्षण केले जाईल. प्रश्नावलीमध्ये बहुपर्यायी प्रश्न, होय/नाही प्रश्न आणि मत विचारणारे प्रश्न असतील.

3.    प्रत्यक्ष निरीक्षण

• पानटपरी, सिगारेट दुकान, शाळेजवळील तंबाखू विक्री

• तंबाखूच्या पॅकेटवरील चेतावणी चित्रे

• सिगारेट बट्स, सार्वजनिक ठिकाणी फेकलेले कचरा

या सर्वांचे निरीक्षण करून नोंदी घेतल्या जातील.

(ब) दुय्यम माहिती

आधीच्या अहवाल, पुस्तके, संशोधनपत्रे, सरकारी दस्तऐवज, WHO अहवाल, एनजीओचे अहवाल, वृत्तपत्रातील लेख इत्यादी.

• सरकारी आरोग्य विभागाचे आकडे

• राष्ट्रीय तंबाखू नियंत्रण कार्यक्रम (NTCP) दस्तऐवज

• जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) अहवाल

• तंबाखूविरोधी जाहिरातींचे अभ्यास

• यूट्यूबवरील मोहिमा

• शैक्षणिक संशोधन पत्रके 

ही माहिती प्रकल्पाला वैज्ञानिक आधार देण्यासाठी वापरली जाईल.

३. माहितीचे वर्गीकरण व नोंदीकरण

संकलित केलेली माहिती गोळाबेरीज करून वेगवेगळ्या विभागांमध्ये विभागली जाईल:

1.    तंबाखूचे प्रकार

2.    तंबाखूचे आरोग्यदायी दुष्परिणाम

3.    व्यसनाचे मानसशास्त्र

4.    तंबाखू जाहिरातींचे विश्लेषण

5.    सर्वेक्षणातील निष्कर्ष

6.    सामाजिक, आर्थिक परिणाम

7.    लोकांच्या मतमतांतरे आणि अनुभव

 

४. माहितीचे विश्लेषणाची पद्धत

संकलित माहितीचे विश्लेषण खालील टप्प्यांत केले जाईल:

(अ) संख्यात्मक विश्लेषण

सर्वेक्षणातून मिळालेल्या आकडेवारीवर टक्केवारी, तक्ता, ग्राफ, पाई चार्ट, बार चार्ट तयार केले जातील.

उदा.—

• किती टक्के लोक तंबाखू सेवन करतात

• जाहिरातींचा परिणाम किती लोकांवर होतो

• किती लोकांनी तंबाखू सोडण्याचा प्रयत्न केला

• कोणत्या वयोगटातील लोक सर्वाधिक प्रभावित आहेत

(ब) गुणात्मक विश्लेषण

            मुलाखती आणि निरीक्षणातून मिळालेली माहिती वाचून खालील गोष्टी शोधल्या जातील:

• लोक व्यसनात का अडकतात

• जाहिरातींचा मानसिक परिणाम

• व्यसन सोडताना येणाऱ्या समस्या

• सामाजिक दबाव

• आरोग्याबाबत निर्माण झालेली भीती

या दोन्ही विश्लेषणातून स्पष्ट, तर्कशुद्ध निष्कर्ष काढता येतात.

 

५. तंबाखूविरोधी जाहिरातींचे अभ्यास व तुलना

            या प्रकल्पात जाहिराती महत्त्वाचा भाग असल्याने, खालीलप्रमाणे तुलना केली जाईल:

• टीव्हीवरील जाहिराती vs पॅकेटवरील चित्रे

• फिल्म थिएटरमधील चेतावणी vs सोशल मीडिया व्हिडिओ

• हॉस्पिटल आधारित मोहीम vs शासकीय मोहीम

जाहिरातींमध्ये वापरलेले घटक—

• भावनिक प्रभाव

• धक्कादायक चित्रे

• आरोग्य सूचना

• डॉक्टरांचा सल्ला

• अनुभव कथन

• शॉर्ट फिल्म पद्धत

            या सर्वांची परिणामकारकता विश्लेषित करून तंबाखू सोडण्यातील त्यांचे योगदान समजावले जाईल.

६. प्रत्यक्ष अंमलबजावणी

            प्रकल्पात प्रत्यक्ष क्षेत्रभेट हा महत्त्वाचा भाग आहे.

विद्यार्थी खालील ठिकाणी भेट देतील:

• प्राथमिक आरोग्य केंद्र

• रुग्णालयातील कॅन्सर विभाग

• तंबाखू डि-ऍडिक्शन सेंटर

• पानटपरी व तंबाखू विक्री दुकान

• शाळेजवळील धुम्रपान क्षेत्र

            या ठिकाणी प्रत्यक्ष वातावरण पाहून माहिती मिळेल. फोटो, नोंदी, अनुभव लिहून ठेवले जातील.

७. निष्कर्ष व शिफारसी तयार करणे

            संकलित माहिती, सर्वेक्षण, मुलाखती व विश्लेषण यांच्या आधारे अंतिम निष्कर्ष तयार केला जाईल.

उदा.:

• धूम्रपानाचा आरोग्यावर होणारा तात्काळ व दीर्घकालीन प्रभाव

• जाहिरातींचा लोकांवर होणारा मानसिक व वर्तनात्मक प्रभाव

• कोणती जाहिरात अधिक प्रभावी ठरते

• तंबाखू नियंत्रणासाठी आवश्यक उपाय

या आधारे समाजासाठी उपयोगी शिफारसी तयार केल्या जातील.

 

८. प्रकल्प अहवालाची अंतिम मांडणी

अंतिम अहवाल खालील भागांमध्ये सुसंगत, स्वच्छ आणि नीटनेटका तयार केला जाईल:

 11th pdf paryavarn aani jal suraksha project, | 11th evs project in mrathi language, 

प्रकल्प निरीक्षणे- Paryavarn jalsuraksha prakalp pdf 

            धूम्रपान आणि तंबाखू सेवनावर आधारित हा प्रकल्प करताना केलेली क्षेत्रभेट, मुलाखती, सर्वेक्षण, प्रत्यक्ष निरीक्षण आणि जाहिरातींचे विश्लेषण यांमधून अनेक महत्त्वपूर्ण निरीक्षणे समोर आली. ही निरीक्षणे समाजातील वेगवेगळ्या घटकांवर आधारित असून, तंबाखू सेवनाचे प्रमाण, कारणे, त्याचे आरोग्यदायी दुष्परिणाम आणि तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा प्रभाव यांचे वास्तववादी निरीक्षणे निदर्शनास येतात.

 

१. तंबाखू सेवनाचे प्रमाण

 

(अ) युवकांमध्ये तंबाखू सेवन वाढत आहे

सर्वेक्षणादरम्यान हे प्रकर्षाने जाणवले की १५–३० वयोगटातील युवक तंबाखूच्या व्यसनाकडे अधिक झुकलेले दिसतात. विशेषतः गुटखा, पानमसाला, सिगारेट आणि ई-सिगारेट यांचा वापर वाढत आहे.

अनेक विद्यार्थ्यांनी सांगितले की त्यांनी “फक्त मजेत” किंवा “मित्रांच्या सांगण्यावरून” तंबाखूचा पहिला प्रयोग केला आणि नंतर ती सवय बनली.

(ब) ग्रामीण भागात खात्री तंबाखू जास्त

शहरी भागापेक्षा ग्रामीण भागात “मिश्री”, “खैनी”, “लिम्बू तंबाखू”, “बीडी” यांचे सेवन अधिक प्रमाणात दिसले. विशेषत: कामगार, शेतकरी, बांधकाम मजूर यांचा तंबाखूकडे कल जास्त असल्याचे निरीक्षण करण्यात आले.

(क) महिलांमध्ये व्यसनाचे प्रमाण कमी, पण वाढते आहे

महिला थेट सिगारेट कमी ओढतात, परंतु पान, सुगंधित पानमसाला, सुपारीसोबत तंबाखू, किंवा निरोगी असल्याचा गैरसमज असलेली उत्पादने काही महिला वापरत असल्याचे दिसले. शहरांमध्ये असणाऱ्या ताणतणावामुळे काही महिला सिगारेटचा वापर वाढवत आहेत.

२. तंबाखू सेवनामागील कारणे

 

(अ) मैत्रीचा दबाव – सर्वात मोठे कारण

बहुतांश तरुणांनी स्पष्टपणे सांगितले की त्यांनी मित्रांच्या आग्रहामुळे तंबाखू सेवन सुरू केले. “जर मी नाही खाल्लं, तर मित्र हसतात”, “ग्रुपमध्ये मिसळण्यासाठी” अशी कारणे प्रत्यक्ष मुलाखतींत दिसली.

(ब) फॅशन आणि आधुनिक दिसण्याचा गैरसमज

काही युवक सिगारेट धूम्रपानाला “स्टाइल”, “हाय-फाय” किंवा “मर्दानगीचे लक्षण” असे मानतात — हे अत्यंत चुकीचे आणि धोकादायक समज निरीक्षणात आढळले.

(क) ताणतणाव आणि मानसिक कारणे

अनेक तंबाखू सेवन करणाऱ्यांनी सांगितले की

• कामाचा ताण

• कुटुंबातील समस्या

• आर्थिक तणाव

• शिक्षणातील अडचणी

हे तंबाखू सेवनाचे प्रमुख कारण आहे.

निकोटिन तात्पुरता मानसिक दिलासा देतो, परंतु दीर्घकाळ हीच गोष्ट मोठ्या व्यसनात परिवर्तित होते.

(ड) सहज उपलब्धता

शाळा, कॉलेज, बसस्थानक, बाजारपेठ, दुकाने — सर्वत्र तंबाखू सहज उपलब्ध असल्याने युवकांचे सेवन वाढते आहे.

३. तंबाखूचे आरोग्यदायी दुष्परिणाम

 

(अ) रुग्णालयातील भेटीमध्ये निदर्शनास आलेल्या बाबी

कॅन्सर विभागाला भेट दिल्यावर हे दिसले की

• तोंडाचा कर्करोग

• घसा, जीभ, फुप्फुसे, कंठाचा कर्करोग

• श्वसनाचे आजार

• हृदयविकार

अशा रुग्णांची संख्या मोठी आहे.

डॉक्टरांनी सांगितले की रुग्णांपैकी मोठ्या प्रमाणावर रुग्ण हे तंबाखूचे दीर्घकालीन सेवन करणारे आहेत.

 

(ब) तोंड व दातांच्या समस्या अत्यंत सामान्य

सरकारी दवाखान्यातील दंत विभागात पाहताना असे आढळले की

• पांढरे डाग

• लाल डाग

• दात ढासळणे

• हिरड्यांचे आजार

• तोंडाचा दुर्गंध

हे तंबाखू सेवन करणाऱ्यांमध्ये खूप सामान्य आहेत.

(क) “मी तर कमी खातो/ओढतो” हा धोकादायक गैरसमज

अनेक लोकांना वाटते की ते थोडेच तंबाखू खातात किंवा कमी धूम्रपान करतात, म्हणून त्यांना काही होत नाही.

परंतु डॉक्टरांनी स्पष्ट सांगितले —

“थोडी तंबाखू देखील शरीरासाठी अत्यंत विषारी आहे.”

४. तंबाखू-विरोधी जाहिरातींबाबत निरीक्षणे

 

(अ) पॅकेटवरील चित्रांचे प्रभावी निरीक्षण

तंबाखू पॅकेटवरील

• कर्करोगग्रस्त तोंडाचे फोटो

• चेतावणी संदेश

• काळी जीभ

• फुप्फुसांचे फोटो

                   हे अत्यंत प्रभावी असून अनेक जणांनी सांगितले की हे फोटो पाहून त्यांना कधीकधी तंबाखू खाण्याची भीती वाटते.

 

(ब) टीव्ही आणि सिनेमा हॉलमधील व्हिडिओ — भावनिक परिणाम

सिनेमा सुरू होण्यापूर्वी दाखवले जाणारे “मुकेश” आणि “स्मिता” व्हिडिओ अत्यंत प्रभावी असल्याचे निरीक्षण करण्यात आले. लोकांनी सांगितले की हे व्हिडिओ मनावर खोल परिणाम करतात.

(क) सोशल मीडिया जाहिराती — युवकांवर प्रभावी

इंस्टाग्राम, यूट्यूब, फेसबुकवर येणाऱ्या तंबाखूविरोधी मोहिमा तरुणांपर्यंत सहज पोहोचतात. काही सेवनकर्त्यांनी  सांगितले की त्यांनी अशा व्हिडिओ पाहिल्यावर तंबाखू न वापरण्याचा निर्णय घेतला.

(ड) पण काही लोक जाहिरातींकडे दुर्लक्ष करतात

काही तंबाखू सेवन करणाऱ्यांनी सांगितले की

• त्यांना चेतावणी चित्रांची सवय झाली आहे

• जाहिराती पाहून थोडा विचार होतो, पण व्यसनापुढे ते निष्फळ ठरते

हे एक महत्त्वाचे निरीक्षण आहे — जाहिराती प्रभावी असल्या तरी व्यसन तोडण्यासाठी समुपदेशनाचीही गरज आहे.

 

५. सामाजिक परिणामांबाबत निरीक्षणे

 

(अ) कुटुंबातील तणाव

काही महिलांनी सांगितले की पती तंबाखू खातात म्हणून

• घरात वास,

• घरखर्चात वाढ,

• आरोग्याची भीती,

• मुलांवर वाईट परिणाम होतो.

 

(ब) मुलांवर प्रतिकूल परिणाम

धूम्रपान करणाऱ्या वडिलांच्या मुलांमध्ये

• श्वसनाचे आजार

• खोकला

• अलर्जी

• दमा

अधिक प्रमाणात आढळल्याचे आरोग्य केंद्रातील अधिकाऱ्यांनी सांगितले.

(क) आर्थिक नुकसान

रोजच्या तंबाखू सेवनावर

• २० रुपये ते ३०० रुपये इतका खर्च सामान्यपणे होतो. या पैशाने कुटुंबासाठी आवश्यक वस्तू खरेदी करता आल्या असत्या — ही कुटुंबांमध्ये दिसून आलेली खंत.

 

६. आरोग्य तज्ञांकडून मिळालेले निरीक्षण

डॉक्टर, नर्स आणि आरोग्यसेवकांनी सांगितले —

• १० पैकी ८ कॅन्सर रुग्ण तंबाखूशी संबंधित असतात

• तंबाखू सोडण्यासाठी समुपदेशन अत्यंत महत्त्वाचे

• “Quit Line” नंबरची माहिती अनेकांना नाही

• तरुणांमध्ये ई-सिगारेटची नवी लाट आली आहे

• शरीराला फटका बसण्यापूर्वी बहुतेकांना व्यसनाचे गांभीर्य समजत नाही

७. व्यसन सोडण्याचा प्रयत्न

 

(अ) काही लोक अनेक वेळा प्रयत्न करतात पण परत व्यसन सुरू करतात

निकोटिनची ताकद लोकांना परत व्यसनाकडे ढकलते — हा गंभीर निष्कर्ष दिसून आला.

(ब) कौटुंबिक पाठिंबा मिळाला तर व्यसन सोडणे सोपे जाते

जी व्यक्ती यशस्वीपणे तंबाखू सोडल्या त्यांनी सांगितले की

• कुटुंबाचा आधार

• मित्रांचा सहकार्य

• तज्ञांचे मार्गदर्शन

• प्रेरणादायी व्हिडिओ हे अत्यंत उपयुक्त ठरले.

(क) “जाहिराती पाहून” व्यसन सोडणाऱ्यांची संख्या वाढते आहे

हे सकारात्मक निरीक्षण आहे.

विशेषत:

• कर्करोगग्रस्त व्यक्तींच्या सत्यकथा

• कुटुंबातील दु:ख हे दाखवणाऱ्या जाहिराती सर्वाधिक प्रभावी आढळल्या.

प्रकल्प कसा लिहावा | प्रकल्प प्रस्तावना कशी लिहावी,

८. क्षेत्रभेटीतील प्रत्यक्ष निरीक्षणे

 

(अ) पानटपरीवर मुलांनाही सहज तंबाखू मिळते

प्रत्यक्ष निरीक्षणात असे दिसले की  पानटपरीवर सहज तंबाखू मिळते.

 

(ब) सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान — नियमांचे उल्लंघन

बसस्थानक, चहा हॉटेल, पार्क, चौक येथे धूम्रपान करणारे बरेच लोक दिसले. “धूम्रपान निषिद्ध” फलक असूनही लोक नियम पाळत नाहीत.

 

(क) अनेक ठिकाणी तंबाखू-थुंकीचे डाग

ही दृश्ये पाहून विद्यार्थ्यांना तंबाखूच्या सामाजिक आणि पर्यावरणीय दुष्परिणामांचे भान आले.

प्रकल्प विश्लेषण - पर्यावरण प्रकल्प विषय 

धूम्रपान व तंबाखू सेवनावरील हा प्रकल्प केवळ माहिती संकलनापुरता मर्यादित नाही, तर या विषयीची जनजागृती, आरोग्यविषयक दुष्परिणामांचे विश्लेषण, तसेच तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा समाजावर होणारा परिणाम यांचे सखोल मूल्यांकन करण्याचा प्रयत्न आहे. या विश्लेषणात संपूर्ण प्रकल्पातील निरीक्षणे, गोळा केलेली सांख्यिकीय माहिती, मुलाखती, सर्वेक्षण, तसेच सामाजिक व मानसशास्त्रीय पैलू यांचे सविस्तरपणे परीक्षण करण्यात आले आहे.

 

१. समाज आणि आरोग्य

तंबाखूचे सेवन हे भारतात केवळ एका वाईट सवयीपुरते मर्यादित राहिलेले नाही; ते सामाजिक संस्कृती, समवयस्कांचा दबाव, परंपरा, आर्थिक परिस्थिती आणि जाहिरातींचा प्रभाव यांच्याशी गुंफलेले एक गुंतागुंतीचे जाळे आहे.

प्रकल्पातील सर्वेक्षणानुसार, तंबाखू सेवन करणाऱ्यांपैकी बहुतेक जणांनी तंबाखूची सवय २०-२२ वयोगटात लावल्याचे आढळले. या वयात भावनिक अस्थिरता, मित्र-मैत्रिणींचा प्रभाव, तसेच “स्टाईल” म्हणून सवयीला सुरुवात होण्याची शक्यता जास्त असते. काही प्रकरणांमध्ये घरातील मोठ्यांकडून दिसणारा तंबाखू वापरही या सवयीच्या प्रसाराचा एक प्रमुख घटक ठरतो.

आरोग्यदृष्ट्या पाहता, सर्वेक्षणातील ७०% पेक्षा अधिक व्यक्तींना खोकला, दमा, श्वसनात त्रास, दातांचे रोग, घशातील इन्फेक्शन अशा समस्या जास्त प्रमाणात जाणवत असल्याचे नोंदले गेले. तंबाखूच्या दीर्घकालीन वापराने कॅन्सरचे प्रमाण प्रचंड वाढते—विशेषतः फुफ्फुसाचा, घशाचा आणि तोंडाचा कॅन्सर. हे निरीक्षण सरकारी आरोग्य विभाग व WHO च्या अहवालांशी सुसंगत आहे.

२. तंबाखूच्या जाहिरातींचा मनोवैज्ञानिक प्रभाव

 

जाहिरातींचा मानवी मनावर जबरदस्त प्रभाव असतो. एकीकडे तंबाखू कंपन्या आकर्षक दृश्ये, यशस्वी जीवनशैली, प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्वे, आणि आनंददायी क्षणांचे चित्रण करून उत्पादन प्रचार करत; तर दुसरीकडे शासन/आरोग्य विभाग तंबाखूचे दुष्परिणाम दाखवून जनजागृती करत आहेत.

प्रकल्पातील निरीक्षणांनुसार, धूम्रपानविरोधी जाहिरातींचा प्रभाव तरुण आणि प्रौढ व्यक्तींवर वेगवेगळा असतो:

·       तरुण वर्गावर प्रभाव: भीषण कॅन्सरग्रस्तांचे फोटो, तोंडातील जखमा, कापलेले अवयव यांचे दृश्य तरुणांवर तीव्र भावनिक परिणाम करतात. या वयोगटात "आकर्षण" आणि "भीती" दोन्ही प्रभावी ठरतात.

·       प्रौढ व्यक्तींवर प्रभाव: घरगुती जबाबदाऱ्या, मुलांसाठीचा विचार, आरोग्य खर्च वाढल्याची चिंता आणि डॉक्टरांकडून मिळणाऱ्या सूचना अधिक प्रभावी ठरल्या.

अनेकांनी असेही सांगितले की “त्यांनी तत्काळ तंबाखू सोडली नाही; पण भीती मनात रुजली”. यावरून असे दिसून आले की जाहिराती जरी त्वरित सवय सोडायला मदत करत नसल्या तरी त्या दीर्घकालीन प्रतिबंधक मानसिकता निर्माण करतात.

३. चेतावणी चित्रांचा प्रभाव

        पॅकेटवर दिसणारी ८५% चेतावणी भारतात अनिवार्य आहे. प्रकल्प सर्वेक्षणात यावरून असे आढळले:

·    ९०% लोकांचे लक्ष पहिले चित्रातील वॉर्निंगकडे जाते; उत्पादनाकडे नव्हे.

· ६०% लोकांमध्ये तंबाखू पॅकेट हातात घेताच अपराधीपणे व भीतीची भावना निर्माण होते.

·  ४२% लोकांनी "या चित्रांमुळे कमीत कमी वापर कमी केला" असे सांगितले.

 

पर्यावरण प्रकल्प १२वी मराठी pdf | पर्यावरण प्रकल्प ११वी मराठी pdf,

४. तंबाखू सोडण्याच्या प्रक्रियेत समाज माध्यमांची भूमिका

 

आधुनिक काळात अनेक लोक यूट्यूब, फेसबुक, रील्स, आणि शॉर्ट व्हिडीओंमधून माहिती घेतात. त्यासाठी साध्या भाषेतील मोहिमा, रिअल-लाइफ कथा, कॅन्सर सर्व्हायवरची मुलाखत इत्यादी अत्यंत प्रभावी ठरतात.

सर्वेक्षणात ५२% सहभागींनी नमूद केले की त्यांनी तंबाखू विरोधातील एखाद्या सोशल-मीडिया व्हिडिओने प्रभावित होऊन वापर कमी केला आहे. म्हणजेच डिजिटल माध्यमे ही तंबाखू व्यसनमुक्तीमध्ये महत्त्वपूर्ण साधन ठरत आहेत.

 

५. तंबाखूचा वापर

        तंबाखू ही केवळ आरोग्यावर घाला घालणारी सवय नाही, तर ती आर्थिक स्तरावरही नुकसानकारक ठरते.

प्रकल्पात नोंदलेल्या प्रमुख मुद्द्यांमध्ये:

·   तंबाखूवर प्रतिमहिना खर्च ₹५०० ते ₹१५०० पर्यंत आढळला. वार्षिक सरासरी खर्च ₹८,००० ते ₹१८,०००.

·    तंबाखूमुळे होणाऱ्या आजारांवर उपचार खर्च लाखो रुपयांपर्यंत जातो.

·    त्याच रकमेने एखाद्या कुटुंबाची शिक्षण, पोषण किंवा बचत सुधारू शकली असती.

            यावरून स्पष्ट होते की तंबाखू हे गरिबी वाढवणारे एक प्रमुख कारण आहे.

 

६. तंबाखू सोडण्यासाठी उपलब्ध मार्गांची परिणामकारकता

            तंबाखू सोडण्यासाठी अनेकांनी पुढील उपायांचा अवलंब केल्याचे दिसून आले:

· काउन्सेलिंग

· निकोटिन गम/पॅच

·   कुटुंबाचा पाठिंबा

·   मोबाईल Apps (Quit India, WHO Quit App)

·   स्वयंस्फूर्ती आणि डायरी-नोव्हिंग

            या पद्धतींपैकी काउन्सेलिंग + कुटुंबाचा पाठिंबा हा सर्वात प्रभावी उपाय दिसला. याशिवाय जाहिरातींनी या प्रक्रियेला गती दिली.

 

७. तंबाखूविरोधी जाहिरातींचे सर्वसाधारण परिणाम

 

1.    तंबाखूविरोधी जाहिरातींनी लोकांना तंबाखूच्या दुष्परिणामांबाबत जागरूक केले.

2.    चेतावणी चित्रांनी तंबाखूप्रती भीती निर्माण केली.

3.    नवीन पिढीत तंबाखूची सवय लागण्याची शक्यता कमी झाली.

4.    आधीच सवय लावलेल्या लोकांमध्ये कमी प्रमाणात का होईना वापर कमी करण्यास मदत झाली.

5. समाज माध्यमांवरील जनजागृतीने गृहिणी, विद्यार्थी, तरुण, कामगार सर्वांचाच सहभाग वाढवला.

6. तंबाखू सोडण्यासाठीची प्रेरणा जाहिरातींमधून मिळते, पण सवय सोडण्यासाठी मानसशास्त्रीय मदतही तितकीच आवश्यक आहे.

 

८. समस्या क्षेत्रे व सुधारणा सुचना

जाहिरातींमध्ये असूनही काही क्षेत्रांमध्ये कमी प्रभाव दिसला:

·         ग्रामीण भागात तंबाखू बद्दलच्या गैरसमजांमुळे जागृतीचा अभाव.

·         कमी शिक्षित लोकांना संदेश पूर्ण समजत नाही.

·         तंबाखूचे पर्यायी उत्पादने (गुटखा, पानमसाला, सुगंधित तंबाखू) सहज मिळतात.

सुधारणा सुचना:

 

  ·         स्थानिक भाषा व बोलीतील जाहिराती.

·         शाळांमध्ये तंबाखूविषयक आरोग्य शिक्षण.

·         गावपातळीवर मोहिमा, आरोग्य स्वयंसेवकांचे प्रशिक्षण.

·         तंबाखू दुकानदारांवर कडक कारवाई.

प्रकल्प निष्कर्ष - evs project pdf

 

धूम्रपान व तंबाखू सेवन मानवी आरोग्यासाठी अत्यंत घातक आहे, हा सार्वत्रिक सत्य आजही अनेकांना नीट उमगत नाही. या प्रकल्पाचा अभ्यास, निरीक्षणे, सर्वेक्षणे आणि माहिती विश्लेषणातून हे स्पष्टपणे दिसून आले की तंबाखू सेवन ही वैयक्तिक सवय नसून एक सामाजिक, आर्थिक व आरोग्यविषयक समस्या आहे. तंबाखूमुळे होणारे दुष्परिणाम केवळ व्यक्तीवरच नाहीत तर संपूर्ण कुटुंब, समाज आणि राष्ट्रावरही परिणाम करतात. या दृष्टीने तंबाखूविरोधी जाहिरातींची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते.

प्रकल्पाच्या माध्यमातून संकलित झालेल्या माहितीवरून प्रथम स्पष्ट झाले की तंबाखूचे सेवन लवकर वयात सुरू होते, आणि एकदा सवय लागल्यावर व्यक्तीला ते सोडणे कठीण जाते. यामागे सामाजिक दबाव, समवयस्कांचा प्रभाव, मानसिक तणाव, कौटुंबिक वातावरण आणि चुकीची माहिती यांसारखे अनेक घटक कारणीभूत असतात. विशेषतः तरुण पिढीवर चित्रपटांतील दृश्ये, मित्रमंडळींचा प्रभाव, तसेच कुतूहल या गोष्टी तंबाखूकडे आकर्षित करू शकतात.

या प्रकल्पातून हेही स्पष्ट झाले की तंबाखू सेवनामुळे लवकर आणि दीर्घकालीन असे दोन्ही प्रकारचे दुष्परिणाम होतात. श्वसनाचा त्रास, दमा, दातांचे रोग, घशातील संसर्ग, हृदयरोग, मेंदूविकार, तसेच फुफ्फुस, तोंड आणि घशाचा कॅन्सर यांसारखे गंभीर आजार तंबाखूच्या सततच्या वापरामुळे उद्भवतात. आरोग्यावर पडणाऱ्या परिणामांमुळे वैयक्तिक तसेच कौटुंबिक आर्थिक भारही वाढतो. वैद्यकीय खर्च, कामाची क्षमता कमी होणे आणि कुटुंबाच्या जीवनमानावर होणारे दुष्परिणाम हे तंबाखूचे अप्रत्यक्ष पण गंभीर परिणाम आहेत.

प्रकल्पात सर्वेक्षणातून एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा समोर आला—तंबाखूविरोधी जाहिरातींचा सकारात्मक प्रभाव. विशेषतः भीषण ग्राफिक चेतावणी चित्रे, आरोग्य विभागाच्या जाहिराती, कॅन्सरग्रस्त व्यक्तींच्या खऱ्या कथा, आणि “धूम्रपान जीवघेणे आहे” अशा संदेशांनी लोकांमध्ये जागरूकता मोठ्या प्रमाणात वाढलेली दिसली. जाहिराती पाहून अनेकांनी तंबाखू वापर कमी करण्याचा प्रयत्न केला, तर काहींनी ते पूर्णपणे सोडण्याचा निर्धार केला. जरी तंबाखू सोडणे त्वरित शक्य होत नसले तरी जाहिरातींनी मनामध्ये भीती, अपराधीपणा आणि आरोग्याबद्दलची जाणीव निर्माण करण्यात मोठी भूमिका बजावली.

सोशल मीडिया व डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर तंबाखूविरोधी व्हिडीओ मोठ्या प्रमाणात पाहिले जातात. यामुळे जागृतीचा वेग वाढला आहे. विशेषतः तरुण पिढीमध्ये डिजिटल माध्यमे अधिक प्रभावी ठरत असल्याचे निरीक्षणात आढळले. त्यामुळे तंबाखूविरोधी मोहिमांमध्ये आधुनिक माध्यमांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते.

या प्रकल्पातून तंबाखूविरोधी प्रयत्नांमध्ये काही अडचणीदेखील समोर आल्या. ग्रामीण भागात अजूनही तंबाखूविषयी अज्ञान, चुकीच्या समजुती, तसेच माध्यमांपासून दुरावा असल्याने जागृतीचा अभाव दिसतो. काही लोकांना चेतावणी चित्रांचे किंवा जाहिरातींचे आशय पूर्णपणे समजत नाही. तंबाखूच्या पर्यायी व स्वस्त स्वरूपातील उत्पादनांची सहज उपलब्धता देखील तंबाखू सोडण्यातील अडथळा ठरते.

या अडचणी असूनही तंबाखूविरोधी जाहिरातींनी समाजावर सकारात्मक व परिणामकारक प्रभाव पाडलेला स्पष्टपणे दिसून आला. जाहिराती फक्त माहिती देत नाहीत, तर वर्तन बदलण्याची प्रेरणा देतात. त्या भीती, जाणीव, आणि आरोग्याबद्दलची जबाबदारी या तिन्ही भावनांना हात घालतात. म्हणूनच प्रचारमोहीम, शाळांमधील आरोग्य शिक्षण, समाजमाध्यमांतून जनजागृती, तसेच डॉक्टरांनी दिलेला सल्ला या सर्वांचा एकत्रित प्रभाव व्यक्ती तंबाखूपासून दूर ठेवण्यास मदत करतो.

अखेरीस, या प्रकल्पाचा सर्वंकष निष्कर्ष असा की—

            धूम्रपान व तंबाखू सेवन हे आरोग्यासाठी अत्यंत घातक आहे, परंतु प्रभावी जाहिराती, चेतावणी चित्रे आणि सामाजिक जागरूकता मोहिमांमुळे लोक तंबाखू वापर सोडण्याबाबत गंभीरपणे विचार करू लागले आहेत. व्यक्तिगत प्रयत्न, कुटुंबाचे सहकार्य, वैद्यकीय मदत आणि सरकारी स्तरावरील कठोर धोरणे यांचा समन्वय साधला तर तंबाखूमुक्त समाज निर्माण करणे पूर्णतः शक्य आहे.

 

प्रकल्प संदर्भ

 

१. शासकीय व आरोग्यविषयक अहवाल

1.    भारत सरकार – आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय:

2.    GATS – Global Adult Tobacco Survey (India):

3.    WHO – World Health Organization Reports:

4.    National Cancer Institute (NCI):

२. शैक्षणिक व वैज्ञानिक लेख / संशोधनपत्रे

 

5.    Indian Journal of Public Health:

6.    Journal of Family Medicine & Primary Care:

7.    International Journal of Community Medicine and Public Health:

३. सामाजिक मानसशास्त्र व जनजागृती विषयक स्रोत

8.    UNICEF व UNESCO रिपोर्ट्स:

9.    Public Health Foundation of India (PHFI):

10.  Tobacco Free India Campaign:

४. डिजिटल व समाजमाध्यम स्रोत

11.     YouTube – तंबाखूविरोधी जागृती व्हिडीओ:

12.  MyGov India – जनजागृती मोहिमा:

५. पुस्तके व माहितीपर साहित्य

13.  “Public Health and Tobacco Control” – PHFI Publication:

14.  “Understanding Tobacco Use” – Health Education Series:

६. स्थानिक निरीक्षणे व सर्वेक्षण

15.  स्थानिक पातळीवर घेतलेले सर्वेक्षण:

·   तंबाखू सेवन करणाऱ्या व्यक्तींची मुलाखत

·    आरोग्य केंद्रात डॉक्टर व हेल्थ वर्करशी संवाद

·      विद्यार्थ्यांमध्ये घेतलेले जागृती पातळी सर्वेक्षण

16.  फील्ड नोट्स

·   तंबाखू उत्पादने वापरणाऱ्या लोकांचे निरीक्षण

·   तंबाखू पॅकेटवरील चेतावणी चित्रांचे विश्लेषण

·    दुकानदारांशी संवाद

 

७. सरकारी पोर्टल्स / अधिकृत वेबसाईट्स

17.  https://www.mohfw.gov.in — आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय

18.   https://www.who.int — जागतिक आरोग्य संघटना

19.  https://www.phfi.org — सार्वजनिक आरोग्य संस्था

20.  https://www.mygov.in — भारत सरकार जनजागृती पोर्टल

********