सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पर्यावरण पूरक आहे किंवा नाही प्रकल्प | पर्यावरण प्रकल्प ११वी १२वी
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था ही आधुनिक शहरी जीवनातील एक महत्त्वाची गरज असून पर्यावरण
संवर्धनासाठीही ती उपयुक्त ठरते. खाजगी वाहनांच्या तुलनेत बस, रेल्वे, मेट्रो आणि इतर सार्वजनिक परिवहन साधनांमुळे
इंधनाची बचत, वायू प्रदूषणात घट आणि कार्बन उत्सर्जन
नियंत्रण शक्य होते. त्यामुळे सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पर्यावरण पूरक आहे का,
हा प्रश्न संशोधनासाठी महत्त्वाचा ठरतो. या प्रकल्पात आपण सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेचे फायदे, तोटे आणि पर्यावरणावर होणारे
परिणाम यांचा सखोल अभ्यास करणार आहोत.
१. प्रकल्प प्रस्तावना
सध्याच्या
काळात पर्यावरण रक्षण हे संपूर्ण जगासाठी एक गंभीर व तातडीचे आव्हान बनले आहे.
वाढती लोकसंख्या, औद्योगिक क्रांती, आणि झपाट्याने होत असलेले शहरीकरण यामुळे नैसर्गिक संसाधनांवर जबरदस्त ताण
आला आहे. परिणामी, पृथ्वीवरील हवामान बदल, प्रदूषण, तापमानवाढ आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास हे गंभीर
प्रश्न उभे राहिले आहेत. या सगळ्यात एक महत्त्वाचा आणि अनेकदा दुर्लक्षित राहणारा
घटक म्हणजे वाहतूक व्यवस्था
वाहनांमधून
दररोज प्रचंड प्रमाणात कार्बन डायऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साईड,
सल्फर डायऑक्साइड यांसारखे प्रदूषक वायू हवेत मिसळतात. शिवाय,
पेट्रोल आणि डिझेल यांसारख्या जीवाश्म इंधनांच्या वापरामुळे
प्रदूषणासोबतच इंधनसाठ्यांवरही ताण निर्माण होतो. ध्वनी प्रदूषण आणि शहरांतील
वाहतूक कोंडी ही याच व्यवस्थेची आणखी संकटे आहेत.
या
पार्श्वभूमीवर सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पर्यावरणपूरक पर्याय ठरू शकते का, हा प्रश्न उभा राहतो. बस, लोकल ट्रेन, मेट्रोसारख्या सार्वजनिक वाहनांद्वारे एका वेळी शेकडो लोकांचे वाहतूक शक्य
होते. यामुळे एकूण वाहनांची संख्या कमी होते, इंधन बचत होते
आणि कार्बन उत्सर्जनात घट होते. त्यामुळे अनेक अभ्यासक व धोरणकर्ते सार्वजनिक
वाहतूक ही पर्यावरण रक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाची मानतात.
मात्र, प्रत्यक्ष परिस्थिती मात्र नेहमी इतकी सरळ नसते. जुनी, धुरकट वाहने, अपुरी सेवा, आणि
नागरिकांचा खासगी वाहनांकडे कल हे प्रश्न अजूनही कायम आहेत. त्यामुळे या लेखात आपण
सार्वजनिक वाहतुकीचे पर्यावरणाशी असलेले नाते, त्यातील फायदे,
अडचणी आणि भविष्यातील संधी यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.
२) प्रकल्प अनुक्रमणिका
|
अ.क्र. |
घटक |
पान नं. |
|
१) |
प्रकल्पाची
उद्दिष्टे |
|
|
२) |
विषयाचे महत्व |
|
|
३) |
प्रकल्प
कार्यपद्धती / अभ्यासपद्धती |
|
|
४) |
निरीक्षणे |
|
|
६) |
विश्लेषण |
|
|
८) |
निष्कर्ष |
|
|
९) |
संदर्भ |
|
|
१०) |
अहवाल |
|
सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पर्यावरणासाठी पूरक आहे का?
सार्वजनिक वाहतूक पर्यावरणाला कशी मदत करते?
सार्वजनिक वाहतुकीचे मार्ग वापरण्याचे काय फायदे आहेत?
३) प्रकल्प विषयाचे महत्व
आज
जगभर झपाट्याने वाढणारी लोकसंख्या, वाढते शहरीकरण आणि
दैनंदिन प्रवासाच्या गरजा यामुळे वाहतुकीवर प्रचंड ताण पडत आहे. यामुळे रस्त्यांवर
खाजगी वाहनांची संख्या झपाट्याने वाढली असून, त्यातून होणारे
वायूप्रदूषण, ध्वनीप्रदूषण, वाहतूक
कोंडी, इंधनाचा मोठ्या प्रमाणावर होणारा अपव्यय आणि हवामान
बदल ही गंभीर पर्यावरणीय व सामाजिक आव्हाने उभी राहत आहेत. अशा परिस्थितीत
सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा अभ्यास करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते, कारण ती एक पर्यावरण पूरक, खर्चिकदृष्ट्या स्वस्त
आणि शाश्वत पर्याय ठरू शकते का? हा प्रश्न आजच्या काळात अत्यंत महत्त्वाचा झाला
आहे.
सार्वजनिक
वाहतुकीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या बस, रेल्वे, मेट्रो किंवा इतर सामूहिक साधनांमध्ये एकावेळी शेकडो प्रवासी प्रवास करू
शकतात, ज्यामुळे प्रति व्यक्ती इंधनाचा वापर व कार्बन
उत्सर्जन खूपच कमी होते. त्यामुळे वायूप्रदूषण आणि हरितगृह वायूंचे प्रमाण घटते.
या घटकांचा हवामान बदलाशी थेट संबंध असल्याने सार्वजनिक वाहतुकीचा पर्यावरण पूरक
दृष्टिकोन अभ्यासणे आवश्यक आहे. दुसरे म्हणजे, सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेमुळे रस्त्यांवरील वाहनांची संख्या कमी होऊन वाहतूक कोंडीचे प्रमाण
घटते. कोंडी कमी झाल्याने इंधनाचा अपव्यय कमी होतो आणि प्रवाशांचा वेळही वाचतो. ही
बाब केवळ पर्यावरणीयच नव्हे तर आर्थिक दृष्ट्याही महत्त्वाची आहे. तिसरे म्हणजे,
सार्वजनिक वाहतुकीमुळे आवाजाचे प्रदूषणही तुलनेने कमी होते, ज्याचा मानवी आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो
इंधन
दरवाढ,
जागतिक तापमानवाढ व नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे मर्यादित साठे या
समस्यांच्या पार्श्वभूमीवर सार्वजनिक वाहतुकीचे महत्त्व अधिक अधोरेखित होते. जर
आपण या व्यवस्थेचा वेळेतच अभ्यास करून त्यावर उपाय योजना केल्या नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांना अधिक गंभीर प्रदूषण, आरोग्यविषयक
समस्या आणि इंधनटंचाई सारख्या समस्येचा सामना करावा लागेल.
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था ही सामाजिक समतेची खूण आहे. आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना प्रवास
सुलभ व्हावा यासाठी सार्वजनिक वाहतूक स्वस्त, सुरक्षित आणि उपलब्ध
असणे आवश्यक आहे. तिच्या पर्यावरणीय फायद्यांचा अभ्यास केल्यामुळे समाजातील
प्रत्येक घटकाला त्याचा लाभ मिळू शकतो. म्हणूनच, "सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था: पर्यावरण पूरक आहे का?" या विषयाचा
अभ्यास केवळ पर्यावरणीय नव्हे तर आर्थिक, सामाजिक आणि
आरोग्याच्या दृष्टीनेही अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
Public transport vs private transport ppt
Public transport vs private transport pdf
४) प्रकल्प उद्दिष्ट्ये
1. वाढत्या
प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मार्ग शोधणे.
2. खाजगी
वाहनांच्या तुलनेत सार्वजनिक वाहतुकीचा प्रभाव समजून घेणे.
3. इंधन
बचतीसाठी सार्वजनिक वाहतुकीची भूमिका अभ्यासणे.
4. वाहतूक
कोंडी कमी करण्याचे उपाय माहित करून घेणे.
5. हवेच्या
गुणवत्तेवर सार्वजनिक वाहतुकीचा परिणाम जाणून घेणे.
6. पर्यावरणपूरक
प्रवासाच्या सवयी निर्माण करण्याचे महत्त्व पटवून देणे.
7. नागरिकांचा
वेळ आणि पैसा वाचवण्याचे फायदे शोधणे व सर्वांसमोर मांडणे.
8. शाश्वत
विकासासाठी सार्वजनिक वाहतुकीचे योगदान तपासणे.
9. अपघातांची
संख्या कमी करण्याची क्षमता जाणून घेणे.
10.
भविष्यातील पिढ्यांसाठी स्वच्छ आणि निरोगी पर्यावरण
घडवणे.
५) प्रकल्प
कार्यपद्धती
१.
संशोधनाचे स्वरूप
हे संशोधन वर्णनात्मक
(Descriptive) व विश्लेषणात्मक (Analytical) स्वरूपाचे
आहे. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम अभ्यासून निष्कर्ष
काढणे हा उद्देश आहे.
२.
संशोधनाची उद्दिष्टे
- सार्वजनिक वाहतुकीचा पर्यावरणावर होणारा
सकारात्मक व नकारात्मक परिणाम अभ्यासणे.
- खाजगी व सार्वजनिक वाहतुकीच्या तुलनेत
प्रदूषणाचे प्रमाण शोधणे.
- इंधन बचत, हवेचे प्रदूषण,
आवाजाचे प्रदूषण, वायूगुणवत्ता व वाहतूक
कोंडी यावर सार्वजनिक वाहतुकीच्या परिणामांचा अभ्यास करणे.
- पर्यावरणपूरक सार्वजनिक वाहतुकीसाठी सुधारणा
उपाय सुचवणे.
३.
संशोधनाचा गाभा (Scope of Study)
- भौगोलिक मर्यादा:
निवडक शहर/जिल्हा (उदा. पुणे, मुंबई किंवा
वापरकर्त्याने ठरवलेला परिसर).
- कालमर्यादा:
मागील ५ ते १० वर्षांतील उपलब्ध आकडेवारी.
- विषय मर्यादा:
बस,
मेट्रो, रेल्वे, रिक्षा,
ई-बस इत्यादी सार्वजनिक वाहतूक साधनांवर लक्ष केंद्रित.
४.
माहिती संकलनाच्या साधनांचा वापर
(A) प्राथमिक माहिती (Primary Data)
- प्रश्नावली (Questionnaire)
- मुलाखती (Interviews)
- प्रत्यक्ष निरीक्षण (Field
Observation)
(B) दुय्यम माहिती (Secondary Data)
- सरकारी अहवाल (उदा. परिवहन मंत्रालय, पर्यावरण विभाग)
- संशोधन निबंध व शोधनिबंध
- वाहतूक मंडळांच्या वार्षिक अहवालातून मिळालेली
माहिती
- वृत्तपत्रे व विश्वसनीय वेबसाईट्स
५.
संशोधन पद्धती
- तुलनात्मक पद्धत (Comparative
Method):
खाजगी व सार्वजनिक वाहतुकीमुळे होणाऱ्या इंधन वापर व प्रदूषणाची तुलना. - सांख्यिकीय विश्लेषण (Statistical
Analysis):
संकलित आकडेवारीचे ग्राफ, तक्ता, टक्केवारी व सरासरी काढून विश्लेषण. - गुणात्मक विश्लेषण (Qualitative
Analysis):
प्रवाशांच्या अनुभवांवर आधारित पर्यावरणीय परिणामांचे वर्णन.
६. माहितीचे
विश्लेषण
- टेबल, चार्ट, ग्राफ यांचा वापर करून निष्कर्ष सादर करणे.
- तुलनात्मक मांडणी करून सार्वजनिक वाहतुकीची
पर्यावरणपूरकता सिद्ध करणे.
७.
मर्यादा (Limitations)
- निवडलेल्या क्षेत्रापुरते मर्यादित निष्कर्ष.
- प्रवासी व नागरिकांच्या प्रतिसादावर अवलंबून
माहितीची सत्यता.
- दुय्यम स्रोतांतील आकडेवारी अद्ययावत नसण्याची
शक्यता.
प्रकल्प
विषयाबाबत माहिती मिळवण्यासाठी वापरण्यात आलेली प्रश्नावली.
नमुना
प्रश्नावली
संशोधन
विषय: सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था: पर्यावरण पूरक आहे का?
वैयक्तिक
माहिती
१.नाव:-------------------------
२. वय:
- ☐ १८–२५
- ☐ २६–४०
- ☐ ४१–६०
- ☐ ६० पेक्षा अधिक
३. लिंग:
- ☐ पुरुष
- ☐ महिला
- ☐ इतर
४. व्यवसाय: ________________________
५. शैक्षणिक
पात्रता:
- ☐ माध्यमिक
- ☐ उच्च माध्यमिक
- ☐ पदवीधर
- ☐ पदव्युत्तर
प्रश्नावली
१. तुम्ही
सर्वाधिक कोणत्या प्रकारच्या सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करता?
- ☐ बस
- ☐ रेल्वे / मेट्रो
- ☐ रिक्षा / शेअर टॅक्सी
- ☐ सायकल शेअरिंग
- ☐ अन्य: ___________
२. तुम्ही
आठवड्यातून साधारण किती वेळा सार्वजनिक वाहतूक वापरता?
- ☐ दररोज
- ☐ आठवड्यातून ३–५ वेळा
- ☐ आठवड्यातून १–२ वेळा
- ☐ क्वचितच
३. सार्वजनिक
वाहतूक वापरण्याचे मुख्य कारण काय आहे?
- ☐ कमी खर्च
- ☐ वेळ वाचतो
- ☐ पर्यावरणपूरक आहे
- ☐ वाहतूक कोंडी टाळण्यासाठी
- ☐ अन्य: ___________
४. सार्वजनिक
वाहतुकीमुळे खाजगी वाहनांच्या तुलनेत प्रदूषण कमी होते असे तुम्हाला वाटते का?
- ☐ हो
- ☐ नाही
- ☐ ठाम मत नाही
५. तुमच्या
परिसरात सार्वजनिक वाहतूक किती कार्यक्षम आहे असे वाटते?
- ☐ अत्यंत चांगली
- ☐ चांगली
- ☐ मध्यम
- ☐ निकृष्ट
६. तुम्हाला
वाटते का की सार्वजनिक वाहतुकीत ई-बस, सीएनजी, मेट्रोसारख्या पर्यावरणपूरक साधनांचा वापर वाढवावा?
- ☐ हो
- ☐ नाही
- ☐ ठाम मत नाही
७. सार्वजनिक
वाहतुकीच्या वापरामुळे तुमचे मासिक इंधन खर्च किती प्रमाणात कमी झाले?
- ☐ खूप
- ☐ काही प्रमाणात
- ☐ अजिबात नाही
८. सार्वजनिक
वाहतुकीत कोणत्या सुधारणा केल्यास ती अधिक पर्यावरणपूरक ठरू शकेल?
- ☐ नक्की हो
- ☐ कदाचित
- ☐ नाही
९. तुम्ही
खाजगी वाहनांच्या ऐवजी सार्वजनिक वाहतूक वापरण्यास प्राधान्य द्याल का?
- ☐ नक्की हो
- ☐ कदाचित
- ☐ नाही
१०. तुमच्या
मते,
शाश्वत पर्यावरणासाठी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचे योगदान किती
महत्त्वाचे आहे?
- ☐ अत्यंत महत्त्वाचे
- ☐ महत्त्वाचे
- ☐ काही प्रमाणात
- ☐ अजिबात महत्त्वाचे नाही
6) प्रकल्प
निरीक्षणे
1.
प्रश्नावलीच्या माध्यमातून मिळालेल्या माहिती
|
प्रश्न क्रमांक |
निरीक्षणे (प्रतिक्रिया) |
विश्लेषण |
|
१. सर्वाधिक वापरली जाणारी सार्वजनिक वाहतूक |
५०% बस, ३०%
रेल्वे/मेट्रो, १५% रिक्षा, ५% सायकल
शेअरिंग |
बहुसंख्य लोक बस व मेट्रोवर
अवलंबून आहेत, जे इंधन बचतीस आणि प्रदूषण कमी करण्यास मदत करते. |
|
२. वापर वारंवारिता |
६०% दररोज, २५% आठवड्यातून ३–५ वेळा, १०% आठवड्यातून १–२ वेळा, ५% क्वचितच |
दररोजचा वापर सूचित करतो की सार्वजनिक वाहतूक
लोकांच्या दैनंदिन जीवनाचा महत्त्वाचा भाग आहे. |
|
४. सार्वजनिक वाहतुकीमुळे प्रदूषण कमी होते का? |
७०% हो, २०% नाही,
१०% ठाम मत नाही |
बहुसंख्य लोक मान्य करतात की
सार्वजनिक वाहतूक प्रदूषण कमी करते. |
|
५. कार्यक्षमतेबाबत समाधान |
४०% चांगली, ३०% अत्यंत चांगली, २०% मध्यम, १०% निकृष्ट |
जरी ७०% समाधानकारक म्हणत असले तरी ३०% लोकांना
अजून सुधारणा आवश्यक वाटतात. |
|
६. पर्यावरणपूरक साधनांचा वापर वाढवावा का? |
८०% हो, १५% ठाम मत नाही,
५% नाही |
मोठ्या प्रमाणावर लोक ई-बस, सीएनजी व
मेट्रोचा वापर वाढवण्याच्या बाजूने आहेत. |
|
९. खाजगी वाहनांच्या ऐवजी सार्वजनिक वाहतूक
वापरण्यास प्राधान्य |
६५% नक्की हो, २५% कदाचित, १०%
नाही |
९०% लोक सकारात्मक आहेत, परंतु काहींना
अजून शंका आहे. |
2.भारतातील प्रमुख शहरातील वाहतूक कोंडी
वाढीचा ट्रेंड (२०१९–२०२४)
(खालील तक्ता पाण्यासाठी मोबाईल आडवा धरा )
|
शहर |
सरासरी वेळ (१० किमी) |
सरासरी वेग (किमी/तास) |
वार्षिक रश‑ऑवर्स
(तास/वर्ष) |
जागतिक रँक (कोंडी) |
|
कोलकाता |
34 मि 33 सेक
(2024) |
~17.4 km/h |
~110–130
(2024) |
जगात
दुसरा |
|
बेंगळुरु |
34 मि 10 सेक
(2022),
28 मि 10 सेक
(2023) |
~17.6 → ~18 km/h |
117–132
(2023) |
भारतात
सर्वात जास्त |
|
पुणे |
≈27 मि 50 सेक
(2023–24) |
– |
~96
(2021) |
जागतिक
पहिल्या 10मध्ये |
|
अहमदाबाद |
≈29 मि प्रति १० किमी |
17.4–18.8 (पीक) |
~73 (2025) |
भारतात
7वे, जगात ~43वे |
|
मुंबई |
≈29 मि (2025) |
– |
~103
(2021) |
जागतिक
रँक ~39 |
3.सार्वजनिक वाहतूक विरुद्ध खाजगी वाहतूक
७) प्रकल्प विश्लेषण
1. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा परिचय
सार्वजनिक
वाहतूक म्हणजे नागरिकांसाठी उपलब्ध असलेली वाहतूक सेवा, जी व्यक्तीगत वाहनांच्या तुलनेत अधिक स्वस्त आणि पर्यावरणपूरक आहे. ही
सेवा बस, रेल्वे, मेट्रो, ट्राम, सार्वजनिक रिक्षा, फेरी
बोटी, इत्यादी स्वरूपात उपलब्ध असते. सार्वजनिक वाहतूक
व्यवस्थेचे संचालन सरकार किंवा खाजगी कंपन्यांद्वारे केले जाते, जेणेकरून सर्वसामान्य नागरिकांना ठराविक भाड्यात प्रवास करता येतो.
Ø भारतातील सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था
भारतामध्ये
सार्वजनिक वाहतूक प्रणाली व्यापक असून, ती देशाच्या विविध
भागांमध्ये वेगवेगळ्या स्वरूपात उपलब्ध आहे. रेल्वे आणि बस ही वाहतुकीची मुख्य
साधने आहेत. भारतीय रेल्वे ही जगातील सर्वात मोठ्या आणि सर्वाधिक वापरल्या
जाणाऱ्या रेल्वे सेवांपैकी एक आहे. मुंबईतील लोकल ट्रेन ही देशातील अत्यंत व्यस्त
असलेल्या सार्वजनिक वाहतुकीपैकी एक आहे, जी दररोज लाखो
प्रवाशांना सेवा देते.
शहरी
भागांमध्ये, दिल्ली मेट्रो, बेंगळुरू
मेट्रो, पुणे मेट्रो यांसारख्या आधुनिक सार्वजनिक वाहतूक
प्रकल्पांनी प्रवास अधिक सोपा, वेगवान आणि कार्यक्षम केला
आहे. तसेच, ग्रामीण भागात एसटी बससेवा, जीप, शेअर रिक्षा यांसारख्या वाहतुकीचे पर्याय
उपलब्ध आहेत, जे नागरिकांना त्यांच्या दैनंदिन प्रवासासाठी
मदत करतात.
Ø जागतिक स्तरावर सार्वजनिक वाहतूक
जगभरात
सार्वजनिक वाहतुकीच्या अत्याधुनिक आणि कार्यक्षम प्रणाली विकसित झाल्या आहेत.
टोकियोतील बुलेट ट्रेन वेगाने प्रवास करण्याचा उत्तम पर्याय आहे, तर लंडनची अंडरग्राउंड मेट्रो शहरातील प्रवासी वाहतूक सुलभ बनवते.
नेदरलँड्समध्ये सायकल शेअरिंग प्रणाली मोठ्या प्रमाणावर प्रचलित असून, ती पर्यावरणपूरक आणि आरोग्यासाठी उपयुक्त आहे.
अधिकाधिक
लोकांनी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा उपयोग केल्यास वाहतूक कोंडी, प्रदूषण आणि वाहतूक खर्च कमी होऊ शकतो. भविष्यात स्वच्छ ऊर्जा आणि आधुनिक
तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सार्वजनिक वाहतूक प्रणाली अधिक कार्यक्षम आणि पर्यावरणपूरक करण्याचे प्रयत्न सुरू
आहेत.
३. खासगी वाहतूक विरुद्ध सार्वजनिक वाहतूक
वाहतूक
व्यवस्था या क्षेत्रात खासगी वाहतूक आणि सार्वजनिक वाहतूक यांच्यात मूलभूत आणि
महत्त्वाचा फरक असतो. जेव्हा आपण पर्यावरण आणि समाजाच्या दृष्टीने वाहनप्रणालींची
तुलना करतो, तेव्हा सार्वजनिक वाहतूक कशी फायदेशीर ठरू शकते याचा
सखोल अभ्यास आवश्यक असतो.
१. इंधन वापर आणि कार्बन उत्सर्जन
खासगी
वाहनांचा सर्वात मोठा तोटा म्हणजे त्यांचा इंधन वापर आणि त्यातून होणारे प्रदूषण.
अनेकदा पाहायला मिळते की एकूण प्रवासीवर्गामध्ये एखाद्या खासगी कारमध्ये सरासरी
फक्त १-२ लोक प्रवास करतात. अशा स्थितीत, ज्या प्रमाणात इंधन
वापरले जाते आणि त्यामुळे उत्सर्जित कार्बन डायऑक्साईडची मात्रा फार मोठी असते.
त्याच
वेळी,
सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था—जसे की लोकल ट्रेन, बस, मेट्रो—प्रत्येक वेळी शेकडो प्रवासी एका वेळी
वाहून नेतात. उदाहरणार्थ, मुंबईतील लोकल ट्रेन एकाच वेळी
हजारो लोकांना प्रवास करुन देते आणि त्याचा प्रति प्रवासी इंधन वापर व उत्सर्जन
तुलनेने अत्यल्प असते. विद्युत चालित मेट्रोच्या बाबतीत तर कार्बन उत्सर्जन खूपच
कमी होते कारण ती प्रदूषणमुक्त ऊर्जा वापरते.
असे
म्हटले जाऊ शकते की, सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेमुळे प्रति
प्रवासी वाहनांतील कार्बन उत्सर्जन आणि इंधन वापर कितीतरी पट कमी होतो, जो प्रत्यक्षात पर्यावरणासाठी मोठा लाभदायक ठरतो. विविध अभ्यासानुसार
सार्वजनिक वाहतूक वापरल्यामुळे शहरांतील प्रदूषणात लक्षणीय घट होते आणि वातावरणात
शुद्धता राखण्यात मदत होते.
२. जागेचा वापर
शहरी
भागांत रस्त्यांची जागा अत्यंत महत्त्वाची असते, कारण लोकसंख्या
वाढत असताना रस्त्यांवरील वाहतूक कोंडी आणि गर्दी मोठा प्रश्न ठरते. खासगी
वाहनांची संख्या वाढत चालल्याने रस्त्यांवरील जागा जास्त व्यापली जाते, त्यामुळे ट्रॅफिक जाम वाढतो आणि प्रवास वेळही जास्त लागतो.
उदा:
एक कार सरासरीत १ ते २ प्रवाशांसाठी वापरली जाते, मात्र त्याला
रस्त्यावर जास्त जागा लागत असते. दुसरीकडे, एक बस किंवा
मेट्रो कार भांडवलाप्रमाणे अनेक लोकांना वाहून नेत असते, ज्यामुळे
त्याच जागेत अनेक लोकांना प्रवास करणे शक्य होते.
यामुळे
सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था जागा बचत करणारी व कार्यक्षम ठरते. जर अधिकाधिक लोक
खासगी वाहनांच्या वापराऐवजी सार्वजनिक वाहतूक वापरू लागले, तर रस्त्यांवरील गर्दी कमी होईल आणि वाहतूक कोंडीसारख्या समस्यांवर आळा
घालता येईल.
३. वाहतुकीची कार्यक्षमता
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था ही ठराविक मार्गांवर नियमित वेळापत्रकानुसार चालवली जाते. यामुळे
वाहतूक व्यवस्थापन अधिक सुलभ व परिणामकारक होते. बस, मेट्रो,
लोकल ट्रेन यांना प्राधान्य दिले जाते आणि त्यांच्या मार्गांवर
आवश्यक ते ट्रॅफिक नियम व सुव्यवस्था ठेवल्या जातात.
त्यामुळे
सार्वजनिक वाहतूक वापरल्यास ट्रॅफिक जाम कमी होतो, प्रवास वेळ
वाचतो आणि वातावरणावर होणारा ताणही कमी होतो. यातून प्रवाशांना अधिक वेळेची बचत
होते, वाहतूक सुरळीत होते आणि ट्रॅफिक जाममुळे निर्माण
होणारे ध्वनी व वायू प्रदूषणही कमी होते.
खासगी
वाहनांची संख्या जास्त असल्यास, रस्ते खूप व्यापले जातात, वाहनांचा वेग कमी होतो , आणि ट्रॅफिक जाम वाढतो.
यामुळे इंधनाचा वाया जाणे, प्रदूषण वाढणे आणि प्रवासाचा
त्रास होणे या समस्या निर्माण होतात.
४. आर्थिक दृष्टिकोन
खासगी
वाहनांचा वापर करण्यासाठी प्रारंभी मोठा खर्च करावा लागतो. कार, मोटरसायकल किंवा स्कूटर खरेदी करण्यासाठीच भरपूर आर्थिक गुंतवणूक आवश्यक
असते. त्यानंतर विमा, देखभाल, दुरुस्ती,
इंधन खर्च, पार्किंग फी अशा अनेक अतिरिक्त
खर्चांनी या वाहनांचा खर्च वाढतो.
दुसरीकडे, सार्वजनिक वाहतूक प्रणालीने प्रवाशांना अत्यल्प दरात प्रवास करण्याची संधी
उपलब्ध करून दिली आहे. बस किंवा मेट्रोच्या तिकिटांच्या किमती अगदी सामान्य असतात
आणि त्यामुळे गरजू वर्गालाही आर्थिक दृष्टिकोनातून प्रवास करणे शक्य होते. याशिवाय,
या वाहतुकीत कोणत्याही प्रकारचा देखभाल खर्च प्रवाशांना झेलावा लागत
नाही.
शहरांमध्ये
जर अधिकाधिक लोकांनी सार्वजनिक वाहतूक वापरली, तर त्याचा परिणाम
म्हणून खाजगी वाहनांच्या विक्रीत घट येऊ शकते, ज्यामुळे
नागरिकांचा एकूण आर्थिक ताण कमी होईल आणि पर्यावरणस्नेही जीवनशैली वाढीस लागेल.
४. पर्यावरण पूरकतेचे निकष
सार्वजनिक
वाहतूक ही पर्यावरण पूरक आहे की नाही, हे समजून घेण्यासाठी
काही महत्त्वाचे निकष आणि मापदंड लक्षात घेणे आवश्यक आहे. फक्त वाहतुकीचा प्रकार
पाहूनच निष्कर्ष काढणे पुरेसे नसते; तर त्याचा पर्यावरणावर
होणारा एकंदर परिणाम, ऊर्जा वापर, प्रदूषण
नियंत्रण व संसाधनांचा पुनर्वापर यांचा सखोल विचार करावा लागतो.
१. कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाण
पर्यावरण
पूरकतेचा सर्वात महत्त्वाचा निकष म्हणजे ‘कार्बन उत्सर्जन’ विशेषतः हरितगृह
वायूंचे प्रमाण, ज्यात मुख्यत्वे कार्बन डायऑक्साईड (CO2), मिथेन (CH4), आणि नायट्रस ऑक्साइड (N2O) यांचा समावेश होतो. या वायूंच्या वाढत्या प्रमाणामुळे पृथ्वीच्या हवामानात
अनिष्ट बदल होतात, ज्याला आपण ग्लोबल वॉर्मिंग किंवा हवामान
बदल म्हणतो.
सार्वजनिक वाहतूक ही सामान्यतः प्रति प्रवासी किलोमीटर काढणाऱ्या कार्बन उत्सर्जनाच्या दृष्टीने खासगी वाहनांच्या तुलनेत खूप कमी प्रदूषक असते. उदाहरणार्थ, एका बसमध्ये जर ४०-५० लोक प्रवास करत असतील, तर त्या एकाच प्रवासासाठी जर मोटरसायकल किंवा कार वापरली गेली तर जास्त वाहनं लागतील आणि परिणामी उत्सर्जनही मोठ्या प्रमाणात वाढेल. त्यामुळे, अधिक लोकांसाठी एकत्र प्रवास करणारी सार्वजनिक वाहतूक ही एक प्रभावी उपाय ठरते, ज्यामुळे वायू प्रदूषणावर मोठा आघात होतो.
२. ऊर्जा कार्यक्षमता
ऊर्जा
कार्यक्षमता म्हणजे दिलेल्या ऊर्जा किंवा इंधनाच्या प्रमाणात वाहतूक किती लोकांना
आणि किती अंतर प्रवास करून देते, हे मोजण्याची पद्धत आहे. या
निकषातून पाहिले तर सार्वजनिक वाहतूक खूपच ऊर्जा कार्यक्षम ठरते.
उदाहरणार्थ, एक बस सुमारे ५० प्रवासी एकावेळी वाहू शकते. जर हेच ५० लोक स्वतःच्या
खासगी वाहनांत प्रवास करत असतील, तर सुमारे २५-३० मोटरसायकल
किंवा कार आवश्यक असतील. यामुळे एकूण इंधन वापर आणि ऊर्जा खर्चही तितकाच जास्त
होईल. त्याउलट, बस किंवा मेट्रो सारखी सार्वजनिक वाहतूक कमी
इंधन वापरून अधिक प्रवाशांची वाहतूक शक्य करते.
विशेषतः
इलेक्ट्रिक बस आणि मेट्रो वाहने ही ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या बाबतीत आणखी पुढे आहेत, कारण ही वाहने पारंपरिक जीवाश्म इंधनांच्या तुलनेत कमी ऊर्जा वापरतात आणि
प्रदूषणही खूप कमी करतात. त्यामुळे ऊर्जा बचतीच्या दृष्टीने सार्वजनिक वाहतूक ही
अधिक पर्यावरणपूरक मानली जाते.
३. प्रदूषण नियंत्रण यंत्रणा
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेत वापरली जाणारी वाहने आधुनिक तंत्रज्ञानाने सुसज्ज असतात, ज्यामुळे वायू प्रदूषण तसेच ध्वनी प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवता येते.
आजकाल
अनेक शहरांमध्ये CNG (Compressed Natural Gas) बस सेवा
सुरू केली गेली आहे, ज्यामुळे पारंपरिक डिझेल बसांच्या
तुलनेत वायू प्रदूषण कमी होते. तसंच, इलेक्ट्रिक बस, मेट्रो, आणिहायब्रिड वाहने पर्यावरण पूरक
तंत्रज्ञानाचा वापर करत आहेत. या वाहनांमध्ये उत्सर्जन शून्य किंवा अत्यल्प असते
आणि ध्वनी प्रदूषणही फार कमी होते.
या
तंत्रज्ञानामुळे सार्वजनिक वाहतूक केवळ प्रदूषण कमी करीत नाही , तर ध्वनी प्रदूषण देखील कमी करते, ज्यामुळे
नागरिकांच्या जीवनगुणवत्तेत सुधारणा होते. प्रदूषण नियंत्रणाच्या बाबतीत सार्वजनिक
वाहतूक ही एक आदर्श पर्याय ठरू शकते.
४. पुनर्वापर व पुनर्निर्मिती
पर्यावरण
पूरकतेचा आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे संसाधनांचा ‘पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मिती’
(Recycling
and Reuse). सार्वजनिक वाहतूक क्षेत्रात वापरल्या जाणाऱ्या वाहनांचे
जीवनकाळ संपल्यानंतर त्यांचे पुर्नउपयोग आणि पुनर्निर्मितीची प्रक्रिया फार
महत्त्वाची असते.
जुन्या
बस,
ट्रेन किंवा मेट्रोच्या घटकांचे नूतनीकरण करताना, त्यांचे अनेक भाग स्क्रॅप किंवा रीसायकल करून नव्या वाहनांमध्ये वापरले
जातात. त्यामुळे धातू, प्लास्टिक, आणि
इतर संसाधनांची बचत होते, तसेच नवे संसाधने मिळवण्याचा भार
कमी होतो. ही प्रक्रिया पर्यावरणावर होणारा दुष्परिणाम कमी करते, कारण कचर्‍याचे प्रमाण कमी होते आणि नैसर्गिक संसाधनांचा जास्तीत जास्त बचाव
होतो.
या
पुनर्वापराच्या पद्धतीमुळे सार्वजनिक वाहतूक अधिक शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक ठरते.
संसाधनांचा दुष्परिणाम कमी करण्यासाठी आणि वाहतूक व्यवस्थेचा कार्बन फूटप्रिंट कमी
करण्यासाठी ही एक अतिशय सकारात्मक पद्धत मानली जाते.
५. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचे पर्यावरणीय फायदे
पर्यावरण
आणि निसर्गाच्या रक्षणासाठी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था ही एक अत्यंत प्रभावी व
आवश्यक उपाययोजना आहे. या व्यवस्थेचा उपयोग केवळ प्रवास सुलभ करण्यापुरता मर्यादित
नाही,
तर त्याचा पर्यावरणावरही मोठा सकारात्मक परिणाम होतो. सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेचे पर्यावरणीय फायदे विविध पैलूंमध्ये स्पष्टपणे दिसून येतात. खाली
त्या फायदे सविस्तर मांडले आहेत.
१. हरितगृह वायूंचे प्रमाण घटते
हरितगृह
वायू म्हणजे असे वायू जे पृथ्वीच्या वातावरणात उष्णता जास्त प्रमाणात साठवून
हवामान बदलाला कारणीभूत ठरतात. यात कार्बन डायऑक्साईड (CO2), मिथेन (CH4), नायट्रस ऑक्साइड (N2O) यांचा समावेश होतो. जगभरातील औद्योगिक क्रिया, वाहनचालना
यामुळे या वायूंचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत आहे, ज्यामुळे
ग्लोबल वॉर्मिंग आणि हवामान बदल होतो.
अनेक
संशोधन आणि अभ्यासांनुसार, जर प्रवासी मोठ्या प्रमाणावर सार्वजनिक
वाहतूक वापरू लागले, तर शहरांतील वायू प्रदूषणात ३०% ते ४०%
पर्यंत घट होऊ शकते. सार्वजनिक वाहतूक वापरल्याने प्रति प्रवासी कार्बन उत्सर्जन
कमी होते कारण एकाच बस, मेट्रो किंवा लोकल ट्रेनमध्ये अनेक
प्रवासी एकत्र प्रवास करतात. परिणामी, खासगी वाहनांच्या
तुलनेत हवामानावर होणारा दुष्परिणाम फारसा होत नाही.
यामुळे
शहरांचे वातावरण स्वच्छ राहते, तापमान नियंत्रित राहते आणि
लोकांच्या आरोग्यावर होणाऱ्या नकारात्मक परिणामांमध्येही कमी होते. म्हणजेच,
सार्वजनिक वाहतूक ही पर्यावरणीय दृष्टीने एक हरित उपाय आहे.
२. इंधन बचत होते
पर्यावरण
रक्षणासाठी इंधन बचत करणे हा अत्यंत महत्वाचा मुद्दा आहे. जीवाश्म इंधन जसे की
पेट्रोल,
डिझेल यांचा वापर मर्यादित आणि दक्षतेने करणे आवश्यक आहे कारण
त्यांचा वापर वाढल्यास प्रदूषणही वाढते आणि निसर्गातील साठे कमी होतात.
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेत एकाच वाहनाने एकावेळी अनेक लोक प्रवास करतात. त्यामुळे प्रति
प्रवासी इंधनाचा वापर खूपच कमी होतो. उदाहरणार्थ, जर एक बस ५०
लोकांना वाहत असेल, तर त्याच प्रवाश्यांसाठी २५ ते ३०
मोटरसायकल किंवा कार लागतील, ज्यामुळे इंधनाचा वापर वाढेल.
त्यामुळे
सार्वजनिक वाहतूक वापरल्यास इंधनाची बचत होते आणि त्यामुळे पर्यावरणीय दबाव कमी
होतो. विशेषतः आजकाल इलेक्ट्रिक बस, CNG बस यांसारख्या
पर्यावरणपूरक इंधन वापरल्या जात आहेत, ज्यामुळे इंधन
बचतीबरोबर प्रदूषणही खूप कमी होते.
३. ध्वनी प्रदूषण कमी होते
शहरी
भागांमध्ये वाहतूक गर्दीमुळे होणारा ‘ध्वनी प्रदूषण’ ही एक गंभीर समस्या आहे. अनेकदा हॉर्न वाजवण्याचे
आवाज,
इंजिनाचा गजर, गाड्यांच्या टायरांचा आवाज
यामुळे नागरिकांचे मानसिक आरोग्य बिघडते आणि जीवनशैलीवरही नकारात्मक परिणाम होतो.
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था विशेषतः मेट्रो, इलेक्ट्रिक बस यामध्ये ध्वनी
प्रदूषण तुलनेत खूप कमी असते. इलेक्ट्रिक वाहनांच्या वापरामुळे इंजिन आवाज जवळपास
नसतो आणि बस प्रवासातही आवाजाचे प्रमाण खूपच कमी असते.
जर
अधिक लोक खासगी वाहनांच्या ऐवजी सार्वजनिक वाहतूक वापरू लागले, तर शहरांतील हॉर्न वाजवण्याची गरज कमी होईल, इंजिनांचा
आवाज कमी होईल आणि त्यामुळे शहरांतील ध्वनी प्रदूषण नियंत्रित राहू शकेल. त्यामुळे
सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था नुसती पर्यावरणासाठीच नव्हे तर नागरिकांच्या
आरोग्यासाठीही लाभदायक ठरते.
४. वाहतूक कोंडी टळते
शहरांमध्ये
वाहतूक कोंडी ही एक मोठी समस्या आहे, जी प्रवाश्यांचा वेळ
वाया घालवते आणि इंधनाचा वाया जाण्याचा मोठा स्रोत बनते. प्रत्येक माणसाने स्वतःची
कार किंवा दोनच चाकी वाहन चालवले तर रस्त्यांवर गर्दी वाढते, ज्यामुळे ट्रॅफिक जाम होते.
जर
नागरिकांनी सार्वजनिक वाहतूक प्रणालीचा अधिकाधिक वापर केला, तर रस्त्यांवरील वाहने कमी होतील आणि परिणामी ट्रॅफिक कोंडी कमी होण्यास
मदत होईल. यामुळे प्रवासाचा वेळही लक्षणीय प्रमाणात कमी होईल.
वाहतूक
कोंडी कमी झाल्याने वातावरणातील प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण
यामध्येही घट होते. याशिवाय, सुरळीत वाहतूक व्यवस्था निर्माण
झाल्यास शहरांचे आर्थिक व सामाजिक
जीवनही अधिक कार्यक्षम होईल.
६. विद्यमान समस्यांची चर्चा
सार्वजनिक
वाहतूक ही पर्यावरण पूरक असून अनेक फायदे प्रदान करते, तरी तिच्या यशस्वी अंमलबजावणीत अनेक गंभीर अडचणी व समस्या आढळतात. या
समस्यांमुळे लोकांचा सार्वजनिक वाहतुकीकडेचा कल कमी होतो आणि त्याऐवजी ते खासगी
वाहनांकडे वळतात. त्यामुळे सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा पर्यावरणीय आणि सामाजिक
लाभ कमी होतो. या विभागात आपण सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेतील विद्यमान समस्यांचा
सखोल अभ्यास करू.
१. जुनी आणि प्रदूषक वाहने
अनेक
मोठ्या शहरांमध्ये अद्यापही अनेक जुनी आणि प्रदूषक वाहनं वापरात आहेत, विशेषतः जुनी डिझेल बस आणि ट्रक. या वाहनांतून मोठ्या प्रमाणात धूर आणि
विषारी वायू उत्सर्जित होतात, जे पर्यावरणासाठी अत्यंत
हानिकारक ठरतात.
जुन्या
वाहनांमध्ये जुने तंत्रज्ञान वापरात असल्याने त्यांचे उत्सर्जन नियंत्रणाचे उपाय पुरेसे
नसतात. यामुळे सार्वजनिक वाहतूक वापरताना देखील नागरिकांना प्रदूषणाचा धोका उद्भवू
शकतो. आधुनिक CNG किंवा इलेक्ट्रिक बसेसारख्या पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवण्याऐवजी
अनेक शहरांमध्ये जुनीच वाहने वापरत आहेत.
२. अपुरी सेवा व असुविधा
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्था लोकसंख्येच्या वाढत्या गरजांशी जुळून येत नाही. अनेक ठिकाणी बस, मेट्रो किंवा लोकल ट्रेनच्या सेवा अपुऱ्या पडतात. प्रवाशांची संख्या वाढत
असताना वाहने पुरेशी उपलब्ध नसल्यामुळे लोकांना प्रवास करताना जास्त वेळ थांबावे
लागतो किंवा गर्दीमुळे अस्वस्थता सहन करावी लागते.
तसेच, बस आणि ट्रेनचे वेळापत्रक अनेकदा अनियमित आणि अपूर्ण असते, ज्यामुळे प्रवाशांना वेळेवर पोहोचण्यात अडचण येते. सार्वजनिक वाहतूक
स्थानकांवर स्वच्छतेची स्थिती देखील अपुऱ्या पद्धतीची असल्यामुळे प्रवाशांना
अस्वच्छतेचा सामना करावा लागतो, ज्यामुळे सार्वजनिक वाहतूक
वापरण्याची इच्छा कमी होते.
३. खासगी वाहनांकडे कल
आजकाल
अनेक लोक विशेषतः मध्यम व उच्च वर्गीय प्रवासी, सोयीस्कर व वेगवान
प्रवासासाठी खासगी वाहनांवर अवलंबून राहतात. खासगी वाहनं प्रवाशांना वेळेची मोकळीक,
आराम, प्रतिष्ठा आणि गोपनीयता यांसारख्या
सुविधा देतात. यामुळे सार्वजनिक वाहतूक वापरण्यापेक्षा खासगी वाहन वापरण्याचा कल
वाढतो.
या
प्रवृत्तीमुळे शहरांतील वाहतूक वाढते, प्रदूषण वाढते,
तसेच सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेवर लोकांचा विश्वास कमी होतो.
त्यामुळे सार्वजनिक वाहतूक अधिक प्रभावी आणि लोकप्रिय बनवण्यासाठी नव्या
तंत्रज्ञानाचा अवलंब करून सेवा सुधारावी लागते.
४. पायाभूत सुविधांची कमतरता
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी मूलभूत पायाभूत सुविधा अत्यंत
गरजेच्या आहेत. मात्र, अनेक शहरांमध्ये सायकल ट्रॅक, चालणाऱ्यांसाठी फूटपाथ, बसेसाठी योग्य आणि सुरक्षित
थांबे या सुविधा अपुऱ्या किंवा खालच्या दर्जाच्या आहेत.
या
सुविधांचा अभाव असल्यामुळे प्रवासी सार्वजनिक वाहतुकीपर्यंत पोहोचणे किंवा
सार्वजनिक वाहतूक नंतर गंतव्यस्थानाकडे जाणे अशक्य होऊ शकते किंवा ते सुरक्षित होत
नाही. तसेच, योग्य ठिकाणी आणि वेळेवर बसेसाठी प्रवासी थांबा नसल्यामुळे प्रवाशांना अस्वस्थता भासते.
याशिवाय, सार्वजनिक वाहतुकीसाठी आवश्यक असणारे आधुनिक डिजिटल तंत्रज्ञान जसे की
वेळापत्रकांचे ऑनलाईन अपडेट, मोबाईल अॅप्स, तिकीट खरेदीची सोय अनेक ठिकाणी अजूनही उपलब्ध नाही किंवा प्रभावीपणे
वापरली जात नाही.
७. हरित सार्वजनिक वाहतूक दिशेने वाटचाल
पर्यावरणसंरक्षण
आणि शाश्वत विकासाच्या दृष्टीने सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेत हरित तंत्रज्ञानाचा
वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे. अनेक शहरांनी आणि शासनांनी या दिशेने विविध
उपाययोजना आणि योजनांचा अवलंब करून प्रदूषण कमी करण्याचा आणि पर्यावरणपूरक
वाहतुकीला प्रोत्साहन देण्याचा उल्लेखनीय प्रयत्न केला आहे. या विभागात आपण विविध
महत्त्वाच्या उपक्रमांचा सविस्तर आढावा घेऊ.
१. CNG आणि इलेक्ट्रिक वाहने
परंपरागत
डिझेल आणि पेट्रोलवर चालणाऱ्या वाहनांच्या तुलनेत CNG (Compressed Natural Gas) आणि इलेक्ट्रिक वाहने प्रदूषणाच्या दृष्टीने खूप कमी हानिकारक आहेत. अनेक
मोठ्या शहरांमध्ये या पर्यावरणपूरक वाहतुकीचा वापर मोठ्या प्रमाणात वाढवण्यात आला
आहे.
उदाहरणार्थ, दिल्लीमध्ये CNG बस सेवा यशस्वीपणे राबवली जात आहे.
ही सेवा प्रदूषणाचे प्रमाण कमी करण्यास मोठा हातभार लावत आहे. पुण्यातील
इलेक्ट्रिक बस सेवा देखील पर्यावरण पूरक वाहतुकीसाठी आदर्श ठरत आहे. या इलेक्ट्रिक
बसच्या माध्यमातून कोणतेही धूर किंवा ध्वनी प्रदूषण होत नाही. आणि ही सेवा
प्रवाशांना अधिक आरामदायक व शांत प्रवास देते.
याशिवाय, देशातील अनेक मेट्रो प्रकल्प देखील पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाचा वापर करत
आहेत. मेट्रो ट्रेनमध्ये विजेचा वापर करून मोठ्या संख्येने प्रवासी जलद, सुरक्षित आणि प्रदूषणमुक्त प्रवास करू शकतात.
२. सायकल शेअरिंग प्रणाली
शहरी
वाहतुकीतील पर्यावरणीय ताण कमी करण्यासाठी सायकल शेअरिंग प्रणाली देखील महत्वाची
भूमिका बजावत आहे. अनेक शहरांनी सार्वजनिक सायकल भाडे प्रणाली सुरू केली आहे, ज्यामुळे नागरिकांना कमी अंतरावर सायकलने प्रवास करण्याची सोय मिळते.
बेंगळुरू, मैसूर, पुणे यांसारख्या शहरांमध्ये ही प्रणाली
यशस्वीपणे कार्यान्वित केली आहे. या योजनेमुळे लोकांना छोट्या अंतरावर वाहन
वापरण्याऐवजी सायकल चालवण्यास प्रोत्साहन मिळते, ज्यामुळे
ट्रॅफिक कोंडी कमी होते, ध्वनी आणि वायू प्रदूषणही
नियंत्रणात राहण्यास मदत होते.
सायकल
चालवणे आरोग्यासाठी फायदेशीर असून यामुळे लोकांच्या दैनंदिन जीवनशैलीत शारीरिक
सक्रियता वाढते, ज्याचा पर्यावरण व आरोग्यावर दोन्हीचा सकारात्मक
परिणाम होतो.
३. शासकीय योजना
भारत
सरकारने पर्यावरणपूरक वाहतूक व्यवस्थेसाठी विविध योजना राबवून मोठी पावले उचलली
आहेत. त्यातील प्रमुख योजना म्हणजे FAME (Faster Adoption and
Manufacturing of Hybrid and Electric Vehicles) योजना.
FAME
योजना अंतर्गत इलेक्ट्रिक वाहने आणि हायब्रिड वाहनांच्या उत्पादनाला
व वापराला प्रोत्साहन दिले जाते. या योजनेद्वारे वाहन खरेदीदारांना आर्थिक सवलत
दिली जाते, ज्यामुळे इलेक्ट्रिक वाहने अधिक लोकांपर्यंत
पोहोचतात. तसेच, वाहन निर्मात्यांना इलेक्ट्रिक वाहनांच्या
संशोधन आणि विकासासाठी मदत केली जाते.
याशिवाय, केंद्र व राज्य सरकारांनी इलेक्ट्रिक वाहनांसाठी चार्जिंग पॉईंट्सची
निर्मिती करणे, त्यासाठी धोरणात्मक योजना तयार करणे, याकडे विशेष लक्ष दिले आहे.
४. स्मार्ट सिटी प्रकल्प
स्मार्ट
सिटी प्रकल्पांमध्ये शहरांच्या नियोजनात आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून
पर्यावरणपूरक आणि कार्यक्षम वाहतूक व्यवस्थेचा विकास करण्यावर भर दिला जातो. या
योजनेअंतर्गत वाहतूक नियोजन, ट्रॅफिक व्यवस्थापन, आणि हरित उर्जेचा वापर वाढवण्याचे अनेक उपक्रम राबवले जात आहेत.
उदाहरणार्थ, स्मार्ट ट्रॅफिक लाइट्स, GPS आधारित वाहतूक नियंत्रण
प्रणाली, मोबाईल अॅप्सद्वारे प्रवाशांसाठी तात्काळ माहिती
उपलब्ध करणे या गोष्टींमुळे वाहतुकीची कार्यक्षमता सुधारली जाते, ज्यामुळे ट्रॅफिक जाम कमी होतो आणि प्रदूषण नियंत्रणात राहते.
शहरी
भागात सौर उर्जा वापरून बस थांबे, स्टेशन आणि ट्रॅफिक सिग्नल
चालवण्याच्या योजना देखील राबवण्यात येत आहेत. यामुळे शहरांतील कार्बन फूटप्रिंट कमी करण्यास मदत होते.
८. नागरिकांची भूमिका आणि सहभाग
पर्यावरण
पूरक सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था केवळ सरकारी प्रयत्नांवर अवलंबून नाही, तर त्यासाठी नागरिकांचा सक्रीय सहभाग आणि जबाबदारी देखील अत्यंत
महत्त्वाची आहे. शहरांची वाहतूक व्यवस्था अधिक प्रभावी, स्वच्छ
आणि हरित बनवण्यासाठी सरकारच्या धोरणांव्यतिरिक्त नागरिकांचे वर्तन आणि त्यांची
मानसिकता बदलणे गरजेचे आहे. या विभागात आपण नागरिकांच्या भूमिकेची, त्यांचा सहभाग आणि जबाबदाऱ्या यांचा सविस्तर आढावा घेऊ.
१. सार्वजनिक वाहतूक वापरण्याचे फायदे समजून घेणे
· सार्वजनिक वाहतूक वापरण्याचे अनेक फायदे आहेत — आर्थिक, पर्यावरणीय आणि सामाजिक. मात्र, अनेक लोकांना या फायद्यांची जाणीव नसते किंवा ते त्याकडे दुर्लक्ष करतात. त्यामुळे पहिले पाऊल म्हणजे नागरिकांना सार्वजनिक वाहतूक वापरण्याचे फायदे प्रभावीपणे समजावून सांगणे.
· सार्वजनिक
वाहतुकीमुळे प्रदूषण कमी होते, खासगी वाहनांच्या तुलनेत खर्चही
फारसा येत नाही आणि ट्रॅफिक जाम मध्येही घट होते. तसेच, सार्वजनिक
वाहतूक वापरल्यास प्रवासाचा खर्च आणि वेळ दोन्ही कमी होऊ शकतो, विशेषतः शहरांमध्ये जेथे रस्ते सतत गर्दीने भरलेले असतात.
· जर
लोकांना हे फायदे स्पष्टपणे समजले तर ते स्वतःच्या सोयीसाठी खासगी वाहन
वापरण्याऐवजी सार्वजनिक वाहतूक प्रणालीचा अवलंब करायला प्रोत्साहित होतील. यासाठी
स्थानिक प्रशासनांनी जनसंपर्क मोहिमा, माहितीपट, सोशल मीडिया आणि इतर माध्यमांचा उपयोग करून जनतेपर्यंत ही माहिती
पोहोचवावी.
२. जागरूक आणि जबाबदार प्रवासी बनणे
सार्वजनिक
वाहतूक व्यवस्थेचा विकास होण्यासाठी प्रवाशांनीही काही मूलभूत नियम पाळणे
अत्यावश्यक आहे. प्रवाशांनी वाहने स्वच्छ ठेवणे, योग्य वर्तन
करणे, गर्दी वाढवू न देणे, आणि
नियमांचे पालन करणे याकडे विशेष लक्ष देणे गरजेचे आहे.
· स्वच्छता राखल्याने अन्य प्रवाशांना सुसह्य प्रवास अनुभव मिळतो आणि वाहने अधिक दीर्घकाळ टिकतात. गर्दी टाळण्यासाठी वेळेचे नियोजन आणि संयम ठेवणे गरजेचे आहे, ज्यामुळे प्रवास सोपा आणि सुरक्षित होतो. तसेच, प्रवाशांनी सार्वजनिक वाहतूक उपयोग करताना वाहनांचे नियम, वेळापत्रक आणि वाहतुकीसंबंधित सूचना नीट समजून घ्याव्या. लोकांच्या योग्य वर्तनामुळेच सार्वजनिक वाहतूक सेवा अधिक प्रभावी आणि टिकाऊ होते.
३. जनजागृती आणि शिक्षण
पर्यावरणपूरक सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा भाग होण्यासाठी लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे. ही जागरूकता लहानपणापासून वाढवायला हवी. शाळांमध्ये आणि महाविद्यालयांमध्ये पर्यावरणशास्त्राच्या अभ्यासक्रमांत सार्वजनिक वाहतुकीच्या महत्त्वाचा समावेश करणे आवश्यक आहे. प्रसारमाध्यमांमधून—टीव्ही, रेडिओ, वृत्तपत्रे आणि सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर नियमितपणे जागरूकता मोहीम राबवून लोकांना सार्वजनिक वाहतुकीचा पर्यावरणीय, आर्थिक आणि सामाजिक फायदा पटवून द्यावा.
· शहरांमध्ये
विविध कार्यक्रम आणि अभियान राबवून नागरिकांना वाहन चालवण्याच्या जागी सार्वजनिक
वाहतूक वापरण्यास प्रोत्साहित करावे. या मोहिमांमध्ये स्थानिक स्वयंसेवी संस्था, शाळा-महाविद्यालये आणि स्थानिक प्रशासन यांचा समन्वय आवश्यक आहे.
Public transport vs private transport examples | Public transport vs private transport pros and cons
९. प्रकल्प निष्कर्ष
सार्वजनिक
वाहतूक ही आजच्या युगात पर्यावरण पूरक वाहतुकीची एक अत्यंत महत्त्वाची पद्धत
म्हणून सिद्ध झाली आहे. अनेक अभ्यास आणि अनुभवातून हे स्पष्ट झाले आहे की सार्वजनिक
वाहतूकप्रणाली केवळ पर्यावरणाचे रक्षण करण्यापुरती मर्यादित नाही, तर ती सामाजिक, आर्थिक आणि ऊर्जा बचतीच्या
दृष्टिकोनातूनही अतिशय उपयुक्त आहे.
पर्यावरणाच्या
दृष्टीने विचार करता, सार्वजनिक वाहतूक प्रणाली वापरल्यामुळे
कार्बन उत्सर्जनात मोठ्या प्रमाणावर घट होते. विशेषतः लोकसंख्येच्या वाढीबरोबर आणि
आणि झपाट्याने होत असणाऱ्या शहरीकरणाच्या विस्तारामुळे वाहनांची संख्या दिवसेंदिवस
वाढत आहे, ज्यामुळे हवा प्रदूषित होते, ध्वनी प्रदूषण वाढते, आणि इंधनाचा वाढता वापर
पर्यावरणाला हानी पोहचवतो. अशा परिस्थितीत सार्वजनिक वाहतूक अनेक लोकांना एकाच
वेळी कमी इंधन वापरून प्रवासाची सोय देते, ज्यामुळे कार्बन
फूटप्रिंट लक्षणीयरीत्या कमी होतो. आधुनिक इलेक्ट्रिक, CNG बस
सेवा, मेट्रो आणि सायकल शेअरिंग यांसारख्या पर्यावरणपूरक
तंत्रज्ञानांचा वापर वाढवल्याने या प्रणालीचा पर्यावरणीय फायदा आणखीही वाढतो आहे.
दुसऱ्या
महत्त्वाच्या पैलूने पाहिल्यास, सार्वजनिक वाहतूक सामाजिक समतेला बळकटी
देते. प्रत्येक व्यक्तीस – मग तो आर्थिकदृष्ट्या कमी सक्षम असो की मध्यम वर्गीय
असो – स्वस्त दरात प्रवासाची सोय मिळते. त्यामुळे शहरातील प्रवासी वाहतुकीतील
आर्थिक अंतर कमी होते आणि लोकांना त्यांच्या दैनंदिन गरजांसाठी प्रभावी वाहतुकीचा
पर्याय मिळतो. हे समाजातील विविध स्तरांमधील समानतेच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल
आहे.
तसेच, आर्थिक दृष्टीने पाहिल्यास, खासगी वाहनांच्या तुलनेत
सार्वजनिक वाहतूक खूपच स्वस्त पर्याय आहे. खासगी वाहन खरेदी करणे, त्याची देखभाल करणे, इंधन भरणे या सगळ्याचा खर्च
तुलनेत जास्त येतो. सार्वजनिक वाहतूकने हे आर्थिक भार कमी करून नागरिकांना सहज
प्रवासाची संधी दिली आहे. परिणामी, मोठ्या प्रमाणात लोकांना
काम, शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि सामाजिक
कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होण्यास मदत होते, ज्याचा आर्थिक
आणि सामाजिक विकासावर सकारात्मक परिणाम होतो.
परंतु, सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचे यश हे फक्त तंत्रज्ञानावर अवलंबून नसून,
व्यवस्थापन, धोरणे आणि नागरिकांच्या सक्रिय
सहभागावरही ठरते. तंत्रज्ञान सुधारण्यासाठी सरकारकडून नवीन आणि पर्यावरणपूरक वाहने
आणणे, ध्वनी आणि वायू प्रदूषण कमी करणाऱ्या यंत्रणा लावणे
आवश्यक आहे. त्याचबरोबर, व्यवस्थापन सुधारण्यासाठी
प्रवाशांसाठी सेवा अधिक सुलभ, स्वच्छ आणि वेळेवर पुरवणे
आवश्यक आहे. धोरणांच्या माध्यमातून सार्वजनिक वाहतूक वाढविण्याचे प्रोत्साहन देणे,
आर्थिक सवलती देणे, आणि वातावरणपूरक योजना
राबविणे आवश्यक आहे.
नागरिकांचा
सहभाग या व्यवस्थेचा पाया आहे. जर प्रवाश्यांनी सार्वजनिक वाहतूक वापरण्याचे फायदे
समजून घेऊन तिचा नियमित वापर केला, तरच ही व्यवस्था टिकाऊ
आणि यशस्वी होऊ शकते. प्रवाशांनी नियम पाळणे, वाहने स्वच्छ
ठेवणे, गर्दी टाळणे आणि व्यवस्थापनाला सहकार्य करणे यामुळे
सार्वजनिक वाहतूक प्रणाली अधिक कार्यक्षम बनेल.
याप्रमाणे, सार्वजनिक वाहतूक ही केवळ वाहतुकीची एक साधन नाही, तर
ती शहरी जीवनशैलीत पर्यावरण पूरक, आर्थिकदृष्ट्या उपयुक्त
आणि सामाजिक समतेला चालना देणारी एक शक्ती आहे. तिच्या विकासासाठी सरकार, प्रशासन, उद्योग, आणि
नागरिकांनी एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे. त्यामुळेच आपण भविष्यात शहरी वाहतुकीच्या
समस्यांवर आळा घालू शकू, पर्यावरणाचे संरक्षण करू शकू आणि
सर्वांसाठी सोयीस्कर, सुरक्षित आणि हरित प्रवासाची व्यवस्था
निर्माण करू शकू.
यामुळे शहरीकरण आणि लोकसंख्येच्या वाढीच्या या आव्हानांना सामोरे जाताना सार्वजनिक वाहतूक एक प्रभावी, शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक उपाय म्हणून पुढे येते, ज्यामुळे मानवता आणि निसर्ग दोघांनाही फायदेशीर ठरते. त्यामुळे सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा विस्तार आणि सुधारणा ही आपल्या सर्वांच्या जबाबदारी आहे.
८) प्रकल्प संदर्भ
§ पर्यावरण पुस्तिका
